современные тенденции стратификации/дифференциации

149
групп. Это порождает маргинальность, переходность статусных позиций массовых социальных 
групп. 
Необходимо отметить, что различия между классовой и статусной позициями особенно 
часты в современном рыночном обществе, потому что рынком управляют чисто безличностные 
факторы. Тогда как в традиционном обществе классовые и статусные позиции предельно со-
впадают. Рынок, как отмечал Вебер, “не знает ничего о знатности (honour)”. Статусный порядок 
означает  прямо  противоположное:  стратификация  осуществляется  по  критериям  знатности  и 
стиля жизни, свойственным статусным группам как таковым. Основы статусного порядка были 
бы поставлены под угрозу, если бы чисто экономические приобретения и голая экономическая 
власть, все еще несущие печать внестатусного происхождения, давали бы кому-то, кто их добил-
ся, такую же или даже большую знатность. Статусные группы более сознательны, чем классы, 
более сплоченные, социально и политически (идентифицируемые).
Анализируя современное состояние стратификационной системы, мы сталкиваемся с тео-
ретическими и эмпирическими трудностями. Во многом, это связано с тем, что современное, в 
частности, казахстанское общество является смешением различных дискурсивных практик от-
ражающих смыслы традиционного, современного и постсовременного обществ. Такая переход-
ность состояний приводит к смещению акцентов, в ценностях и знаниях. Следовательно, при-
менение теорий классических и даже современных без учета таких смещений может исказить 
видение реальности.
Как  известно,  одной  из  наиболее  серьезных  теоретико-эмпирических  проблем,  которые 
встают при попытке применить стратификационную теорию к условиям современного обще-
ства, выступает поиск релевантных подходов и способов описания основных слоев/страт, в част-
ности, тех показателей, по которым можно было бы адекватно выделить и описать основные 
социальные группы, и неравенство между ними. Поиск и использование единственного, универ-
сального критерия является ошибочным. Чем больше критериев будут привлечены и использо-
ваны в исследовании стратификации тем объемнее и рельефнее предстанет перед нами объект 
исследования и масштабы различий. 
Здесь возможным вариантом решения этого вопроса может стать разработка интеграль-
ного  показателя  (индикатора)  для  исследования  стратификации  современного  казахстанского 
общества, который включал бы максимальное число значимых каузальных показателей. Этот 
интегральный  показатель  должен  трансформироваться  в  определенный  коэффициент/индекс, 
благодаря которому можно более адекватно представить картину стратификации. То есть целе-
сообразно опираться не на отдельно взятый критерий, а на многомерные индексы, учитывающие 
широкий спектр показателей. Таким образом, интегральный показатель может быть представлен 
в виде числа, но это осмысленное «говорящее число» в основе которого будет лежать концепция. 
В этом смысле этот коэффициент (индикатор) будет отличаться от показателей экономической и 
социальной статистики.
Есть еще один важный вопрос, без раскрытия которого бессмысленно анализировать про-
цессы стратификации. Это вопрос о том, какие теории нам могут помочь понять и объяснить 
современную стратификационную систему. Факты сами за себя не говорят, для этого необходи-
мы теории, которые объясняют. Следует признать, что сегодня утрачиваются объяснительные 
возможности теорий, используемых в анализе социальной реальности.
В изучении стратификации современного общества необходимо определиться с парадиг-
мой стратификации/дифференциации, а значит и с конфигурацией стратификационной системы. 
Понять, как структурируется общество. Традиционно мы представляем схему стратификации 
в идее треугольника, пирамиды которые показывают целостную систему стратификации. Дру-
гими словами это есть схема общества как «целое/часть» или «центр/ периферия», которая ко-
ренится в староевропейской традиции. Различные поля таких обществ, действительно, скорее 
всего, будут тесно завязаны на центральный авторитет, центральную власть, которая навязывает 
свои собственные различения в этих полях. В результате, одно центральное различение – такое 

150
как доминирующий/доминируемый, культурный/ примитивный, внутренний/ внешний или бо-
гатый / бедный – навязывает самого себя всем остальным различениям. Насколько такая концеп-
ция может объяснить сложность современных стратификационных процессов? На мой взгляд, 
на сегодняшний день известные схемы стратификации в виде треугольника являются сильным 
упрощением реальности. Н.Луман в анализе общества, в частности, дифференциации, предла-
гает переключиться со схемы «целое/часть» на схему «система/окружающий мир» или «систе-
ма/система». Такое переключение, по его утверждению «позволяет лучше понять морфогенез 
сложностности» современного общества [1, c.11]. В таком концептуальном контексте мы будем 
говорить не о стратификационной дифференциации, а о функциональной дифференциации (или 
дифференциации функциональных систем), при которой не существует одного-единственного 
неравенства  (как  в  случае  с  центром  и  периферией).  Эти  функциональные  системы,  на  мой 
взгляд, можно рассматривать как социальные сети, которые наблюдают за собственными опе-
рациями  на  уровне  наблюдения  второго  порядка.  В  экономике  наблюдатели  наблюдают  друг 
за другом с помощью рынка и формирующихся на нем цен. В науке исследователи наблюдают 
друг за другом уже не напрямую во время работы, но в связи с выступлениями, публикациями, 
которые рецензируются, дискутируются. Таким образом, отдельная система постигает только 
фрагменты мира или общества. Следовательно, политики видят один фрагмент общества, пред-
приниматели другой, ученые третий и т. д.
Современное общество нужно рассматривать не как единую иерархизированную структу-
ру, а как сетевую структуру (совокупность социальных сетей, внутри которых есть свои прин-
ципы иерархизации, стратификации). Если в прошлом мы имели в большей степени централи-
зованную стратификационную систему, то теперь можем видеть децентрализацию (множество 
социальных сетей), где центры существуют (живут, работают) параллельно одновременно. Сети 
можно рассматривать как своеобразные рынки, корпорации – образовательные, политические, 
торговые, сервисные, семейные, родственные и т. д. Внутри сети создается реальность, кото-
рая может быть отличной от окружающей реальности. Определенная символика, выработанный 
язык социальной коммуникации, внутренняя культура, очень корректно отграничивающая «сво-
их» от «чужих», конструирует не только внутреннее, но и внешнее общественное пространство 
и тем самым способствует институционализации страты.
Каждая функциональная система монополизирует свою функцию для себя. Например, для 
науки ее окружающий мир является некомпетентным, но это не значит, что он некомпетентен 
экономически, политически и т.д. Каждая функциональная система (сеть) может утверждать, 
что она представляет общество, но только для собственной области. Сети имеют повышенную 
внутреннюю, по сравнению с внешней, связанность (хотя эта пропорция также варьируется от 
сети к сети). Тем не менее, так как сети состоят из ограниченных отношений, они создают опре-
деленную долю само-подобия; и это все, что подразумевается под «согласованностью». Сеть 
более согласованна, чем мир в целом, мир как таковой, она «знает» кто и что принадлежит к 
её внутреннему миру, хотя членство может быть неопределенным, двусмысленным и противо-
речивым. Сети не существуют в виде одного целого куска, так как в них есть подразделения, 
кластеры, дыры и ядра. Некоторые области более определенны по отношению к членству, чем 
другие. Но наличие сети подразумевает наличие большей внутренней, чем внешней, связанно-
сти. В результате возникает само-подобие и границы, включая внутренние границы между суб-
культурами. Таким образом, когда мы пытаемся рассматривать современное общество как еди-
ную иерархизированную структуру, то мы «растворяем», и, следовательно, можем не увидеть 
различные сети. Как отмечает Пьер Бурдье: «Выражать все связи между системами согласно 
метафорической схеме «отражения» или, хуже того, взаимно отражающихся отражений – значит 
растворить в неразличимости различительные функции, которые выполняют те или иные систе-
мы в их связях с конкретными социальными классами» [3, с.196].
Отдифференциация каждой конкретной частной системы для каждой конкретной функции 
означает, что эта функция обладает приоритетом для этой (и только для этой) системы и явля-

151
ется вышестоящей по отношению ко всем остальным функциям. К примеру, для политической 
системы политический  успех  важнее,  чем  все  остальное,  а  успешная  экономика  здесь  важна 
лишь как условие политических взлетов. Это означает, что, на уровне общества в целом не мо-
жет быть учреждена никакая общезначимая для всех частных систем ранговая упорядоченность 
функций. Отсутствие ранговой упорядоченности, полагает Н.Луман, означает также отсутствие 
стратификации. Скорее каждая функциональная система (экономика, политика, семья, наука и 
т.д.) получает задание переоценивать себя по отношению к другим системам/сетям, при этом, 
отказываясь от всеохватывающей все общество обязательности самооценки [1, c.175].
Общество переходит от стратификации к функциональной дифференциации. При таком 
переходе общество отказывается от того, чтобы навязывать системам общую схему дифферен-
циаций. То есть, каждая функциональная система сама определяет собственную идентичность. 
Итак, в процессе стратификации современного общества наблюдаются тенденции отдиф-
ференциации функциональных систем, а значит, сетей, которые проводят свои собственные раз-
личения. Необходима теория, которая схватила бы такую многозначность. Не существует ко-
нечного  анализа,  не  существует  стратификационной  системы  в  единственном  числе,  или,  по 
крайней мере, уже не существует. Существуют только различные наблюдатели, делающие свою 
работу в терминах своих собственных культур. Это не значит, что статус и стратификация не 
важны для культуры, это просто значит, что они являются переменными в ряду других перемен-
ных. Предлагаемая Н.Луманом модель дифференциации, может позволить по иному увидеть и 
понять современную стратификационную реальность. 
список литературы
Луман Н. Дифференциация. Пер. с нем. Б.Скуратов. М., 2006.– 320 с.
1. 
Средний класс Алматы: уровень жизни, гендерные различия, идентичность./под ред С.М.Шакировой. 
2. 
Алматы, 2007. – 200 с.
Бурдье П. Воспроизводство: элементы теории системы образования/Пьер Бурдье, Жан-Клод Пассрон; 
3. 
[пер. Н.А.Шматко]/ М., 2007.-267 с.
Газиева А.С.
Қазақ экономика, қаржы және 
халықаралық сауда университеті оқытушы
бизнестІҢ ӘлеуметтІк ЖауапкерШІлІгІн арттыруды 
ынталандырудыҢ мемлекеттІк Шаралары
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілік ұғымы бүгінгі күні маңызды және өзекті тақырып бо-
лып отыр. Өйткені, елдегі экономикалық және әлеуметтік мәселені мемлекет және бизнес болып 
бірлесе шешуіміз керек. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев бизнестің әлеуметтік жауапкершілікке орай 
өткізілген форумда сөйлеген сөзінде «Бизнестің мемлекеттегі әлеуметтік-еңбек қатынастарының 
мәселелеріне жауапкершілігі мол...» деп атап өткен болатын [1]. 
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің теориялық негіздері ең алдымен, 90 жылдардағы 
реформа өз мүддесі тұрғысынан эгоистік көзқарасты ұстанатын «экономикалық адам» басшылық 
жасайтын  нарықтық  экономиканың  либералды  моделіне  сәйкес  жүргізілгендігін  айта  кеткен 
жөн. «Кәсіпкерлікке жарияланған бостандық кез келген формадағы пайдақорлық еркіндігімен 
теңестірілді»  [2].  Кәсіпкерлік  бұл  кезде  заңға  қайшы,  ережесіз  түрде  дамыды.  Өзгерістер, 
құндылықтар мен адамгершілік бағдарлар қоғамды біріктіретіндей жарқын идеялардың пайда 
болуымен ерекшелене алмады. Нәтижесінде, Г. Клейнер «жеке тұлғалардың экономикасы» деп 

152
анықтаған жағдай орын алды. Оның ерекшелігі – мұнда қоғам мүддесі жеке тұлғалардың немесе 
ұйым басшыларының мүддесіне тәуелді. 
Қазақстанда  бизнестің  әлеуметтік  жауапкершілігі  азаматтық  қоғам  институтын  құру 
міндеттерімен  тікелей  байланысты.  Азаматтық  қоғам  институтын  құру  дегеніміз  адамзаттың 
қоғам алдындағы жауапкершілігін арттырып, мемлекет пен бизнес, қоғам мен бизнес, мемлекет 
пен  қоғам арасында,ы байланысты орнату.  Жұмысшылардың әлеуметтік қорғаллуы, олардың 
әл-ауқаты еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің тұрақтылығы мен дамуын қамтамассыз ететін ба-
сты факторларды жүзеге асыру. 
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі ұйымның белгілі бір деңгейде дамуы мен қоғамның 
әлеуметтік мәселелеріне өз еркімен үн қосуын білдіреді. Бұл үн қату заңда бекітілген нормалар 
мен  ережелерді  сақтау  және  бұл  талаптардан  тыс  қызметтер  атқаруды  білдіреді.  Кәсіпкердің 
өз  ісіне  дәл  осындай  қатынасы  бүгінгі  күні  елімізде  орын  алып  отырған  күрделі  әлеуметтік-
экономикалық жағдайды түбегейлі өзгертуге мүмкіндік берері сөзсіз. 
Сонымен, бизнестің әлеуметтік жауапкершілігің қалыптасу теориясына тоқталар болсақ, 
белгілі  ғалым  Аристотель  жауапкершілік  –  еркіндіктің  бір  көрінісі  екендігін,  ал  еркіндік 
–  жауапкершіліктің  бір  шарты  деп  айтып  өткен  болатын.  Жауапкершіліктің  әлеуметтік-
философиялық  мәні  ретіндегі  мәні  салыстырмалы  түрде  кез  анықталды.  Аристотель  – 
жауапкершіліктің аретологиялық (arete – жан сапасы) концепциясының авторы, концепция бой-
ынша жақсылық тілеушіге де, жамандық тілеушіге де тиісті еншісі түседі [3]. 
Шаруашылық мінез-құлқы мен «капитализм ағысының» ерекше этосы ретіндегі кәсіпкерлік 
көрінісін  М.  Вебер  зерттеген.  Ол  «экономикалық  адам»  –  кәсіпкер  ең  алдымен,  әлеуметтік, 
соның  ішінде  адамгершіліктік  нормалармен  санаспай  қоймайды.  Осы  нормалар  еліктеуіштік 
пен бейімдеушілік негізінде емес, өз сеніміне қарай іске асырылатын жағдайда кәсіпкерлік этика 
пайда болады, ал өмірлік ұстанымдар мен бағдарлардың, сәйкес мотивациялардың қосындысы 
иелік етудің кәсіби этосын қалыптастырады. Уәде беріп және оны берік ұстай білу – көзделген 
әрекетті орындау жолында белсенділік таныту, болашаққа нақты, шындыққа жанасатын, орында-
латындай жоспарларды құра білу, жауапты қайсар әрекет ете білу. Қажетті іскерлік ширақтылық 
тұлғаны  моральды  өзгертеді,  оның  бойында  адамгершілік  пен  қабілеттіліктің  жаңа  кескінін 
қалыптастырады. Нарық өзгертетін тағы бір жағы: бүгінгі әрекетінің алшақ салдарын алдын ала 
болжап, көре білу. Нәтижесінде, алға қойған мақсатына жету үшін – қабілетті, болашағын ойлай 
білетін адам қалыптасуы қажет. 
Сурет 1 – Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі түсінігі
Елбасының  Қазақстан  Республикасының  Тәуелсіздігінің  20  жылдық  қарсаңындағы 
«Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты халыққа 2011 жылғы арнайы жолдауында тоқталып 
өткендей  әлеуметтік  жаңғырту  –  жаңа  әлеуметтік  саясат  деп  атап  көрсеткен.  Әлеуметтік-
экономикалық  саясат  –  бұл  мемлекет,  бизнес,  қоғамдық  ұйымдардың  арасындағы  үшжақты 

153
келісім  негізінде  қалыптасатын  әлеуметтік  саланың  даму  қағидалары  мен  мүмкіндіктері 
және  жұмысшылардың  кәсіби  бірігуі  [4].  Жаңа  әлеуметтік  саясаттың  астарында  аймақтық 
әлеуметтік-экономикалық саясат жатыр, яғни әр аймақ өз аймақтық әлеуметтік саясатын тиімді 
жасаса, соғұрлым мемлекеттің әлеуметтік экономикалық саясаты жоғары болары сөзсіз. Осы 
тұста әлеуметтік жауапкешіліктің маңыздылығы көрінеді. Кез келген аймақтың өзіндік басым 
бағыттары мен өндірістері, табиғи ресурстары белгілі, соған сәйкес аймақтың бизнесі, кәсіпкерлігі 
дамыған. Сол бизнес тек пайда табуды ғана көздемей, халықтың әлеуметтік жағдайына араласып, 
қолдау танытып отырса нұр үстіне нұр олар еді. Мемлекет халық алдындағы жауапкершілігін 
сезінсе, кәсіпкер де қоғам алдындағы жауапкершілігін сезіну қажет. Сатып алушы да, сатушы 
да, қызметкерлер де, өндіруші де барлығы да әлеуметтік-экономикалық жауапкершілікті бірдей 
ұмыпауы тиіс. 
  Сонымен  қатар,  әртүрлі  кәсіпорындарды  басқаратын  әйелдер  қаржылық,  материалдық 
жағдайға байланысты қиындықтар көрсе де, қайырымдылық жобаларын мүмкіндігінше мерзімді 
іске асыратынын көрсетті[5]. Әлеуметтік көмекті көп қажет ететін сала ретінде әлеуметтік сала-
ны, оның ішінде мынадай бағыттағы басымдықтарды атап көрсетеді: 
1. Балаларды қорғау. Оларды темекі, есірткі, нашақорлық, ішімдік сияқты зиянды заттар-
дан оқшаулау. Салауатты өмір салтын қалыптастыруға ықпал ету. Әлеуметтену факторы ретінде 
спортқа қызығушылықты арттыру. 
2. Білім беру саласына көмек. Материалдық жағдайы төмен отбасыларындағы балаларға 
білім алуға, әлеуметтік әлеуетін қалыптастыруда қол үшін беру. Мүгедек балаларға арналған 
орталықтар  мен  клубтар  ашу.  Дарынды  балаларға,  өнерлі  жастарға  меценаттық,  демеушілік 
қолдау көрсету. 
3. Әлеуметтік жағынан қорғалмаған топтарға қолдау көрсету. Сонымен қатар, әл-ауқаты 
төмен отбасыларының балаларына, жетім балаларға, зейнеткерлер мен мүгедектерге қаражат 
бөлу. 
4.  Халықтың  жұмыспен  қамтылуына  ықпал  ету  мақсатында  жұмыс  орындарын  ашу, 
олардың әлеуметтік жағынан қорғалуына ықпалдасу. 
5. Экологияны, қоршаған ортаны қорғау. Табиғи шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану. 
6.  Медициналық  көмекті  қажет  ететін  әлеуметтік  топтарға  қаржылық  көмек  көрсету 
мақсатында арнайы акциялар, қайырымдылық жобаларын ұсыну және басқалар[6]. 
Сонымен ынталандыру шараларына қысқаша қандай іс әрекеттер кіру қажет: 
Біріншіден, әлеуметтік бірлескен жауапкершілік принциптері бизнес-құрылымнан жүйелі 
ұстанымды,  экономикалық,  әлеуметтік  және  экологиялық  аспектілері  бар  орнықты  даму 
бағдарламаларды әзірлеуді талап етеді. Өзінің даму жоспарына баланстау қызметін қамтамасыз 
ету үшін қабылдауға тиісті шараларды алдын ала ескеретін болса Қазақстанда кәсіпорынның 
қызметі біршама жемісті болады. Осындай бағдарламаларды талқылауда басты мәселені назарда 
ұстауға, бір жолғы іс-шаралардан бас тартуға, қоғамдастықты, ҮЕҰ, экологтарды тарту қажет. 
Бұл  жерде  компания  үшін  компания  күшін  бірлестіруде,  азаматтық  қоғамды  ұйымдастыруда, 
бұқаралық ақпараттық құралдарға және мемлекетке кең болашақ ашылады. 
Екіншіден,  әлеуметтік  жауапкершілік  мәселесі  экология  және  қоршаған  ортаны  қорғау 
мәселесінен ажыратылмайды. Егер ол халықты қолдауда бір немесе басқа бағдарламаларды жүзеге 
асыратын болса, бірақ экологиялық талаптарды ескермесе, компания әлеуметтік жауапкершілікте 
болмайды.  Бүгінгі  таңда  Қазақстанда  қызмет  жасайтын  көптеген  инвесторлар  ұзақ  мерзімді, 
стратегиялық  экологиялық  бағдарламаларға:  қоқысты  қайта  өңдеуге,  альтернативті  энергия 
көздеріне  назар  аударады.  Бұндай  саясат  осындай  компаниялардың  болашаққа  бағытталған 
бірлескен әлеуметтік жауапкершіліктерінің жоғары дәрежесін көрсетеді. 
Үшіншіден, бизнестің әлеуметтік жауапкершілік мәселесі 2007-2024 жылдарға арналған 
елдің  орнықты  дамуға  көшуінің  президент  тұжырымдамасына  енгізілген.  Өткен  жылдың 
қыркүйегінде  Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  қаулысымен  Қазақстан  Республикасының 
орнықты дамуға көшудің 34 мақсатты көрсеткіші бекітілді. Осы көрсеткіштер қоршаған ортаны 

154
қорғау саласында өз ерікті бастамашылар бизнес-қоғамдастықты жоспарлауда тиімді кезеңде 
қызмет жасай алады. 
Төртіншіден, Қазақстанда бірлескен әлеуметтік жауапкершілік стандарттарын кең көлемде 
енгізуде осы мәселелер бойынша мемлекеттің рөлін неғұрлым нақты белгілеу қажет. Мемлекет 
бизнестің ерікті бастамашыларына шарт қоймау керек. Алайда, мемлекет әлеуметік бірлескен 
жауапкершілік  бағдарламаларын  жүзеге  асыруда  тиімді  серіктес  бола  алады.  Бүгінгі  таңда 
қоршаған  ортаны  қорғау  министрлігімен  Қазақстанның  әлеуметтік  бірлескен  жауапкершілік 
мәселесі  бойынша  есеп  беру  саласында  халықаралық  бастамаға  қосылуы  туралы  ұсыныс 
әзірленген. 
 «Айдың бір жартысы жарық болса, бір жартысы қараңғы» дейді дана халқымыз. Түрлі 
қиыншылық  өмірде  әр  адамға,  тіпті,  дәулетті  деген  жандардың  да  басына  ойламаған  жерден 
түсуі әбден мүмкін. Ал сондайда өзі қайырымдылық жасап жүрген немесе соны көріп өскен жан-
дар ғана өзгеге қайырымдылық қолын созуы мүмкін. Жақсы өнеге нақты іспен қалыптасады. Ол 
үшін ортақ іске жанашырлық пен отандасыңа деген қамқорлық пен қайырымдылық сезімі шын 
мәнінде бәріміздің ортақ міндетімізге айналуы керек. «Қайырымдылық жасасаң, қайырымын 
көресің» демекші, демеу жасап, қолдау көрсеткен бизнес өз ісінің табысын көріп қана қоймай, 
халықтың алғысына бөленіп жатады. Өзіңе және өзгеге жасалған жұмыс жемісін берері де сөзсіз. 
Сондықтан да еліміз бизнестің әлеуметтік жауапкершілігіне көңіл бөліп, оны ынталандыру ша-
раларын қолға алғаны жөн. 

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: