Республика экономикасын соғыс мүддесіне бағындыру

205 
түлік пен шикізат қорлары майданға жіберілгендіктен халық азық-түлік және 
өнеркәсіп өнімдерімен белгіленген мөлшерде ғана қамтамасыз етілді.
Соғыстың алғашқы күндерінде КСРО үкіметі жанынан эвакуация 
жөніндегі Кеңес құрылды. Ал, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі жанынан 
эвакуациямен келген халықты, өнеркәсіп орындарын орналастыру жөніндегі 
бөлімдер ашылды. 1941 жылдың жазынан бастап Қазақстанға көшірілген 
халықты әкелген эшалондар келе бастады. Қазақ Республикасына әсіресе, 1941 
жылғы тамыз-желтоқсан айларында халық көп келді. 1941 жылдың аяғында 
тылға көшірілген 12 млн. халықтың 386492-сі Қазақстанға орналастырылды. 
Бұл көрсеткіш 1942 жылы 532,5 мыңға өсті. Жергілікті өкімет ұйымдары 
эвакуациямен келген халықтың мұқтажын қанағаттандыруға бағытталған 
шараларды жүзеге асырды.
Соғыстың алғашқы айларынан бастап Қазақстанға батыс аудандардағы 
өнеркәсіп орындары көшіріле басталды. 1941 жылы 28 қыркүйекте Ақмолаға ең 
алғашқы Мелитополь станок зауыты көшіп келді. Петров атындағы мұнай 
жабдықтарын жасайтын зауыт Гурьевке, Пархоменко атындағы шахта 
жабдықтарын 
жасайтын 
зауыт 
Қарағандыға 
көшірілді. 
Қазақстан 
территориясына көшірілген өнеркәсіптер жоспарлы түрде шикізат көздеріне 
жақын жерлерге орналастырылды. Ақтөбе ферросплавл зауыты Запорожье 
ферросплавл зауыты жабдығын, Өскемен қорғасын мырыш комбинаты, 
Орджаникидзе түрлі-түсті металл зауытын, Ворошилов ауыр машина жасау 
зауытын Алматы авторемонт зауыты қабылдады. Алматыдағы құрылысы толық 
аяқталмаған авторемонт зауыты Луганск ауыр машина жасау зауытын, 
республикамыздың оңтүстігі Украинаның 14 қант зауытын қабылдады.
Өнеркәсіп орындарын көшірудің екі кезеңі болды: 1941 жылдың соңынан 
1942 жылдың басына дейін, 1942 жылдың басынан күзіне дейін. 1941 жылдың 
күзінде Қазақстанға УКСР-нен, БКСР-нен, Ленинград пен Москвадан өнеркәсіп 
орындары көшірілді. Тек Украинадан 70 шақты зауыт, фабрика, 
электростанция, депо, механикалық шеберханалар келді. Олардың ішінде
Қазанның ХХ жылдығы атындағы станок жасайтын зауыт, № 24 зауыттың 
Харьковтік ұшақ цехы, Днепропетровск вагон жөндеу зауыты, “Трансвязь” 
электромеханикалық зауыты, Пархоменко атындағы Луганск машина жасау 
зауыты, Киев ет комбинаты және т.б болды. Москва және Москва облысынан 
рентген, Дзержинский атындағы электротехникалық зауыт, Курчатовск 
мехзауыты, “Изолит” зауыты, “Красный факел” зауыты көшірілді. Тек Гурьев 
арқылы 1942 жылы тамыз-қыркүйек айларында Қазақстанға 24 000 тонна әр 
түрлі өнеркәсіп жабдықтары көшірілді.
Жеңіл өнеркәсіп орындары да Қазақстан, Орта Азия территорияларына 
көптеп көшірілді. Атап айтқанда, Киев, Азов, Артемов аяқ-киім фабрикалары 
негізінде Семей аяқ-киім фабрикасы, “Парижская коммуна” аяқ-киім 
фабрикасы негізінде Қарағанды, Қызылорда, Алматы аяқ-киім фабрикалары 
құрылды. Қазақстанға 53 жеңіл өнеркәсіп орындары көшірілді. 20 шақты 
машина жасайтын, металл өңдейтін, азлитражды двигатель, радиоприбор, 
таразы, тігін машинасын жасайтын зауыттар әскери жабдық, қару-жарақ 
шығаруға негізделіп қайта құрылды. Көшірілген өнеркәсіп орындарымен бірге 

206 
республикаға 3200 тау-кен мамандары, 200 Донбасс шахтасының 
құрылысшылары, Воронеж, Луганскіден 2000 машина жасаушы мамандар, 1000 
теміржолшылар, 7000-ға тарта инженер-техник мамандары қоныс аударды. Жау 
уақытша басып алған жерлердегі өнеркәсіп орындары Қазақстанға көшіріліп, 
орналастыру шаралары 6 айға созылды. 
Отанға төнген қауіп Кеңестер Одағының барлық ұлттары мен халықтарын 
тығыз біріктірді. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап Қазақстан еңбекшілері 
жоғары ұйымшылдық көрсетіп, Отанының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін 
еңбектенуді басты мақсаты деп шешті. 1941 жылдың 16 тамызында БКП (б) 
ОК-мен КСРО ХКК Повольжье, Орал, Батыс Сібір, Қазақстан және Орта Азия
аудандарына 1941 жылдың 4- тоқсанына және 1942 жылға арналған жоспарды 
бекітті. Бұл жоспар бойынша әскери техника, жабдықтар, оқ-дәрі өндіруді 
ұлғайту және металлургия, көмір салалары өнімдерін асыра өндіру, 
стратегиялық шикізат шығаруды арттыру көзделді. Өйткені 1941 жылдың 
өзінде жау КСРО территориясының көп бөлігін жаулап алды. Жаулап алынған 
территорияларда өндірілетін шикізат ендігі жерде Қазақстанда бірнеше рет көп 
мөлшерде өндірілді. Донецк, Москва түбіндегі көмір бассейндерінен көмір 
өндіру мүлдем тоқталды. Сондықтан соғыс мүддесіне көмір өндірудің барлық 
ауырлығы Қарағанды көмір бассейніне түседі. Қарағанды көмір бассейні соғыс 
жылдарында алдағы жылдармен салыстырғанда көмірді төрт есе артық өндірді. 
Соғыс жылдары 18 жаңа шахта ашылды. 1945 жылы конструктор С.С.Макаров 
әлемдегі ең алғашқы көмір комбайнын Қарағанды жерінде ойлап тапты. 
Қарағанды көмірі Орал, Орск-Халиловск, Поволжье өнеркәсіп орындарын, 
темір жол транспортын отынмен қамтамасыз етті.
Соғыс жылдары мұнай өндіру 3 есеге көбейді. “Қазақстан мұнай” ұжымы 
тәулігіне 12 сағат жұмыс істеді. “Ақтөбе мұнай” ұжымы Жақсымай мұнай 
шығару объектісін жұмысқа қосса, Гурьев облысының мұнай құбырларында
мұнай өндірісін арттыруды қолға алды. Ұжымдар арасында социалистік 
жарыстар кеңінен қанат жайып, жарысқа қатысқан 9340 мұнайшының 5800-і 
жұмыс нормасын 101-200%, 218-сі – 200-300 %, 23 мұнайшы 300 % асыра 
орындады. Ембі-Құлсары мұнай өндірісін басқарған мұнайшы инженер Сапы 
Өтебаев 1941 жылы 29 ұңғыны жұмысқа қосып, тәуліктік өнімді осы жылы 
соғысқа дейінгі көрсеткіштен екі есеге көбейтті. Соғыстың тек алғашқы жылы 
жаңа 4 мұнай өңдеу орындары жұмысқа қосылды.
1942 жылы неміс-фашистер әскері Волгаға шығып, Солтүстік Кавказ 
территориясын басып алуына байланысты, мұнай өнеркәсібінің жағдайы 
қиындады. Сондықтан Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті мұнай өндіруде 
Қазақстанға үлкен үміт артады. Ембі мұнайшылары 1942 жылы тәулігіне 2500 
т. мұнай өндірсе, 1943 жылы – Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің 
тапсырмасын орындау барысында мұнай өндіруді 4500 тоннаға жеткізуді 
ұйғарды. 1943 жылы 18 мамырында Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті 
“Қазақстан мұнай комбинатында мұнай өндіруді жүзеге асыру шаралары” деген 
қаулы қабылдайды. Қаулы бойынша мұнай өндіруді барынша күшейту және 
комбинат жанынан барлау бөлімін ашу жолға қойылды. Нәтижесінде осы жылы 
Кавказ және Қазақстан мұнайын майданға жеткізу жолдары салынып, 

207 
майдандар өз мерзімінде жанармаймен қамтамасыз етілді. 1943 жылы “Қазақ 
мұнай” ұжымы Мемлекеттік қорғаныс комитетінің Қызыл Туын 5 рет иемденіп, 
мұнай өңдеуде жоғарғы көрсеткіштерге жетті. 1944 жылы “Қазақстан мұнай 
комбинаты” ұжымы 15 рет Бүкілодақтық жарыстардың жеңімпазы аталып, 10 
рет ОАК мен Қазақстан коммунистік партиясының Туларын иемденді. 1944-
1945 жылдары бұл ұжым 11 рет Қорғаныс Комитетінің Туын иемденіп 
бүкілодақтық жарыстың 2,3- орындарын жеңіп алды. 
Соғыс жылдары қорғаныс өнеркәсібі үшін Қазақстан металлургтері күні-
түні еңбек етті. Өндірілген 100 т. молибденнің 60 тоннасын Шығыс Қоңырат
руднигі өндірді. Қазақстан соғыс жылдары Одақ бойынша өндірілген барлық 
қорғасының 85%, полиметалдың –70 %, висмуттің – 50%, вольфрамның 20% 
өндірді.
Тоталитарлық тәртіптің қылмыстарының бірі – халықты депортациялау, 
яғни оның этноәлеуметтік және территориялық бірлігін күштеп бұзу болды. 30-
шы жылдары жүзеге асырыла бастаған депортациялау науқаны екінші 
дүниежүзілік соғыс жылдары күшейе түсті. Негізсіз айыппен 1941 жылы 
поляктар мен 361 мың Волга бойының немістері шұғыл түрде көшіріліп, 
Қазақстанның 12 облысына жер аударылды. Қазақстанға жер аударылар 
алдында олардың мал-мүлкі толығымен тәркіленіп, өкімет тарапынан ешқандай 
көмек көрсетілмеді. Олар тек жергілікті халық тарапынан қолдау тапты. 
Кеңестік немістерге әкімшіл-әміршіл жүйе Отанын қорғауға рұқсат етпеді. 
Сондықтан қолына қару алып, фашистермен соғысу үшін көптеген немістер 
фамилияларын өзгерткен. Мысалы, Вольдемар Венцель Венцов деген 
фамилиямен соғысып, көптеген медальдар мен Қызыл Ту орденімен 
марапатталған. Павлодарлық П.Шмидт азербайжан тілін білгендіктен Али 
Ахметов деген атпен, Иван Гарвард Громов деген фамилиямен соғысқа 
қатысады. Соңғысы Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. Оның есесіне 
1942 жылдан бастап 15-60 жас аралығындағы немістер еңбек армиясына 
мобилизацияланады. Еңбек армиясы күшпен еңбек ету лагерлерінде тұрды 
және оларды ІІХК-ның қарулы әскер бөлімшелері күзетті.
1943-1945 жылдар аралығында республиканың 4 облысы мен 145 ауданына 
507 мың карашайлықтар, балкарлар, шешендер, ингуштар, қалмақтар, 110 мың 
месхеттік түріктер мен күрдтер, 180 мың Қырым татарлары жер аударылады. 
Әкімшіл-әміршіл жүйе бұл халықтарды азаматтық құқықтарынан айырып, 
жойып жібере жаздады. Бұл фактілер Кеңестер мемлекетінде сөз жүзінде 
халықтар достығы, теңдігі туралы көп айтылғанымен, іс жүзінде ұлттық 
саясаттың бұрмалағандығын көрсетеді. 
Осындай халықтың жанқиярлық ерлігінің нәтижесінде кеңестік 
экономиканың өсу қарқыны соғыс алдындағы бес жылдықтар көрсеткіштерінен 
жоғары болды. Нәтижесінде тек 1942 жылдың өзінде КСРО Германиямен 
салыстырғанда танкті 3,9 есе, ұшақты 2 есе, артиллериялық қару-жарақты 3 есе 
артық өндірді. Ал, 1944 жылы кеңестік индустрия сөткесіне бір танк бригадасы 
мен полкін, 3 авиация полкін жабдықтауға жарайтын әскери техника шығарды. 
Оған Қазақстан экономикасы да өз үлесін қосып, соғыс өнімдерінің басым 
бөлігін өндіріп, уақытымен майданға жеткізіп тұрды.

208 

жүктеу/скачать 1,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: