Хожамуратов Бекзат Қуаныш ұлы ко-32 ХІХ ғасыр лингвистикасы Декартезиандық лингвистика. Н. Хомский бойынша

Хожамуратов Бекзат Қуаныш ұлы КО-32 
ХІХ ғасыр лингвистикасы
Декартезиандық лингвистика. Н. Хомский бойынша
Көрнекті американдық лингвист Ноам Хомский өткен тілтанушылар мен 
философтардың еңбектерінде өзі жасаған трансформациялық генеративті 
грамматика теориясының ережелеріне ұқсас идеяларды іздеуге тырысты. Осы 
мақсатта ол XVII-XVIII ғасырлардағы лингвофилософиялық рационалистік 
дәстүрге жүгінді. Оның пікірінше, ұмытылған Р.Декарт пен Дж. де
Кордемуаның, Дж. Харрис пен Р. Кедворт, ағайынды Шлегельдер және В. фон
Гумбольдт, сондай-ақ Франция, Германия және Англияның басқа ойшылдары, 
Хомскийдің ежелгі дәуірде негізі қаланған тілге рационалистік көзқарастың 
негізгі ерекшеліктері туралы тұтас түсінік қалыптастырады. Хомскийдің 
«Декартезиандық лингвистика» («Картезианская лингвистика») атты әйгілі 
еңбегі көптеген тілдерге аударылып, бір кездері ғылыми баспасөзде аласапыран 
дау тудырды. Оның орыс тіліндегі аудармасын лингвистер, психологтар, 
философтар, мәдениеттанушылар, ғылым тарихшылары және басқа да 
гуманитарлық мамандықтардың өкілдері қызығушылықпен қабылдайтыны 
сөзсіз.
Лингвистикалық бағыттың «декартезиандық» немесе «декарттық» аталу себебі, 
ол таным, тіл үйрену туралы эмпирикалық идеялар ретінде әрекет ететін ғылыми 
жүйе. Эмпиристердің айтуынша: бала тілді үйренеді, өйткені тәжірибеде ана 
тілінің тәжірибесін алады, ол бірнеше сөз тіркестерін естиді, содан кейін 
индукция бойынша ана тілінің ережелерін шығарады. Бұл процесс 3-5 жаста 
аяқталады. Осы кезеңнен кейін тілді оқыту әлдеқайда күрделі болады.
Хомскийдің пайымдауларының нәтижесінде бала өмірінің алғашқы жылдарында 
шектеулі мысалдарға ие бола отырып, нәтижесінде шексіз сөз тіркестерін 
шығару қабілетіне ие болады. Ол естігенін қайталап қана қоймай, жаңаларын да 
шығара алады. Баланың тілді меңгергенін қалай түсіндіруге болады? Мүмкін 
болатын жалғыз түсініктеме: адамның тіл туралы туа біткен білімі бар. Өмірдің 
алғашқы жылдарында ол өзекті болып табылады. Бала көптеген қате тіркестерді 
айтады, ал барлық ересектер тілді біледі. Кез-келген адам баласы кез-келген тілді 
үйрене алады. Сонымен қатар, кейбір тілдік минимум бар. Бұл минимум тілдік 
әмбебаптарды құрайды. Олардың арқасында бала кез-келген адам тілін үйрене 
алады. Хомский осы тілдік әмбебаптарды іздеп, көптеген тілдер мен тілдік 
топтарды қамтиды, кем дегенде бір тілге жатпайтын белгілер жойылады. Бұл 
біріктіру ережелері туралы комбинацияларды реттейтін белгілі бір ережелер бар. 
Хомский теориясының соңғы нұсқаларында әмбебап грамматика туралы күшті 
мәлімдемелер бар. Оның көзқарастарына сәйкес, тілдердің грамматикалық 
принциптері туа біткен және өзгермейді, ал әлем тілдерінің арасындағы 
айырмашылықтарды мидың параметрлері тұрғысынан түсіндіруге болады. Осы 

көзқарасқа сүйене отырып, бала тілді үйрену үшін тек лексикалық бірліктерді 
(яғни сөздерді) және морфемаларды үйренуі керек, сонымен қатар, бірнеше 
негізгі мысалдар негізінде жасалған параметрлердің қажетті мәндерін анықтауы 
керек.