Абылай ханның қазақ хандығын нығайту жолындағы қызметі

71 
құтқарып, елдің тыныштығын, халықтың тұтастығын, мемлекеттің егемендігін, тәуелсіздігін 
сақтап қалуды мақсат еткен. Бұл мақсатты іске асыру барысында ол Ресей империясының 
1740 ж. Орынборда (тамыздың 28-і) сұлтан Абылай «верным добрым и послушным … и 
подданным быть …» деп Ресей империясының өкіметіне, кейін Қытай мемлекетінің 
бодандығын қабылдауға мәжбүр болды. Тарихшы – ғалым Н. Мұхаметқанұлы «XҮІІІ 
ғасырдағы Чин патшалығы мен қазақтардың қарым-қатынасы» атты мақаласында былай деп 
жазады: «1755 ж. Орта жүз ханы Абылай Чин хандығының елшілерін күтіп алған кезде, 
оларға Чин хандығына бағынышты болу ниетін білдірді: «Ұлы мәртебелі патшаның орталық 
ойпатты билеп отырғанын бұрыннан естуші едім, арада асқар тау, алып өзендер көп, жер 
шалғай болғандықтан тарту-таралғы апара алмадық. Міне, бүгін патшаның құдіреті 
шалғайды шарлап, Ілені сапырып, Лама дінін көркейтті. Қазақтар мен жоңғарларға 
тыныштық орнатылды деп қуанып отыр. Мен шын ниетіммен мәртебелі патшаға қараймын». 
Ал бұл туралы А.Левшин былай деп жазады: «Жауын сұсымен де, күшімен де сескендіре 
отыра, ол өз қалауымен біресе Ресейдің, біресе Қытайдың бодандығын қабылдауға мәжбүр 
болғанымен шын мәнінде ешкімге де бой ұсынбаған тәуелсіз басшы болды».
Екі ірі мемлекетпен дипломатиялық, сауда қарым–қатынастарын орнатып, кезінде 
жоңғарлар басып алған Алтай, Тарбағатай өңіріндегі қазақ қоныстарын қайтарып алды. 
Қазақтар жаппай ата-мекендеріне орала бастады. Жоңғарлармен күресте халықтың басын 
біріктіруде ерекше рөл атқарды. Абылай сұлтан өзінің шебер саясаткерлігінің арқасында 
Ресей мен Қытай сияқты ірі империяларды өз саясатымен санасуға мәжбүр ете отырып, іс 
жүзінде елдің дербестігін, жерінің тұтастығын сақтап қалды. 
Абылай өткір ойлы, терең білімді шешен адам болған. Бірнеше түрік халықтарының 
және де парсы, қытай, орыс тілдерін жетік білген. 1741 жылы Абылай сұлтан жоңғарлардың 
қоршауында қалып, тұтқынға түседі. Тұтқында болған екі жыл ішінде олардың тілі мен 
жазуын үйреніп, жоңғар хандығының ішкі саяси жағдайын жіті бақылап, бұл мемлекеттің 
күштілігі – мықты орталықтанған билікке бағынуында және де халықтың бірлігінде екенін 
түсінеді. Абылай сұлтан және де бірге болған серіктері, барлығы отыз бес адам қалмақ 
тұтқынынан 1743 жылдың 5-і қыркүйегінде елге қайтып оралады. Абылайдың тұтқындағы 
екі жылдай уақыт ішінде өзінің қадыр–қасиетін жоғалтпай жоғары ұстауы, сөз жүйесіндегі 
тапқырлығы мен батылдығы жауларын таңқалдырған. Қалдан Церен Абылайдың даналағына 
бас иіп, оған жоғары мәртебелі сый–сыяпат көрсеткен және де «ол (Абылай) заманынан жүз 
жыл бұрын ерте туды, бүкіл әлемді билеу қолынан келеді» деп тегіннен–тегін айтпаған 
болар. Осы мәселеге байланысты орыс деректерінде былай жазылған: «Он, Аблай, от 
зюнгарцев с великим награждением отпущен, а именно: дана ему палатка, шитая золотом 
шуба, крытая парчою золотою, палатка железная складная, панцырь и прочее».
Жоңғарлардың қонтайшысы Қалдан – Церен «менің ұлымды өлтірген сен бе?» - дегенде 
Абылай былай жауап берген екен «… балаңды өлтірген мен емес, халық, менің қолым 
халықтың бұйрығын орындаушы ғана». Бұл оқиға туралы Үмбетей жырау «Бөгембай өлімін 
Абылай ханға естірту» атты жырында былай дейді: 
«Өлтірем деп Қалдан хан 
Орайына Шарыштың, 
Сөзіне қарсы сөз айтып, 
Жауаптастың, қарыстың. 
Қапияда тұтылдың, 
Қалмаққа бітеу жұтылдың,
Шешендік жолын тұтындың,
Үш ауыз сөзбен құтылдың …» 
ХҮІІІ ғ. 50-шы жылдары Жоңғар мемлекеті саяси дағдарысқа ұшырап, әлсіреп, ыдырай 
бастады. Бірақ, Абылай хан ол елді қырып шапқан жоқ. Себебі Қытай империясымен Қазақ 
елінің арасында буферлік рөл атқарған Жоңғар хандығының мүлдем жойылуы неге әкеліп 
соғатынын Абылай жақсы түсінген. Сондықтан да ол қалмақ халқының Қытай 
басқыншыларына қарсы ұлт–азаттық күресін қолдады. Бірақ, қалмақтар ауыз бірліктен 

72 
айырылды, соның нәтижесінде 1756-1757 жылдары Цин империясы Жоңғар мемлекетін 
жойып, халқын қырып тынды. 
XVІІІ ғ. орта кезінен бастап Абылай қазақ елінің ерікті, іргелі біртұтас ел болуын, ата 
қонысына жайғасып, бейбіт еңбек етуін қалады. Ол елді отырықшылыққа көшіруді, Үш 
жүздің басын қосуды, туған Отанын жаудан қорғауды мақсат етті. Абылай хандық құрған 
кезде ханның жанында Кеңес болған. Оған барлық жүздердің өкілдері қатысып, маңызды 
мәселелерді қарайтын және де бүкілқазақтық Құрылтай шақырылып, соғыс пен бітім, қоныс 
пен жайылым, дау мен дамай, басқа халықтармен арадағы сауда мен дипломатиялық қарым – 
қатынас мәселелері қарастырылып отырды.
Ташкент, Ходжент, Сайрам, Шымкент, Созақ, Түркістан қалалары азат болған соң, яғни
қазақ хандығына қайтадан қарағаннан кейін, Үш жүздің бірлігінің көрінісі ретінде ежелгі 
Түркістан қаласы қазақ мемлекетінің астанасы болып белгіленді. 
Мемлекеттің тәуелсіздігін сақтау үшін, басқыншылардан елін қорғай алатын 
жауынгерлік қабілеті бар әскери күш жинап, оларды басқаратын тапқыр әскер басшыларын 
өзінің қасына жинай білген және де өзінің жоғары дәрежедегі қолбасшылық қасиеті бар 
екенін көрсете алған. Орыс казактары салып жатқан бекініс, қамал–қалалардың маңындағы 
жайылымды жерлерден айырылып қалмау үшін, орыс мұжықтарынан қазақтарға егіншілікті 
үйретуге әрекет етті.
Ал сауда–саттық жүргізу ісіне көп көңіл бөлгені де орынды еді. Бұрын айырбас сауда 
тек Орынборда ғана жүргізілсе, енді 1760-шы жылдары Троицкіде, Семейде, Қызылжарда 
жүргізілетін болды. Ертіс өзенінің сол жағын бойлай шығысқа – Қытайға қарай «Абылай 
жолы» атты сауда жолы салынды. Қазақ хандығы мен Қытай арасындағы сауда–саттық биік 
дәрежеге көтерілді. Тарбағатай мен Құлжада жәрмеңкелер ашылып, олар қазақтарға малын, 
қолөнер бұйымдарын Қытай тауарларымен айырбастауға мүмкіншілік тудырды және Ресей 
мен Орта Азия мемлекеттеріне де Қытаймен сауда қарым–қатынасын орнатуға жол ашты. 
1771 жылы үш жүздің өкілдері жиналып Абылайды бүкіл қазақтың ханы етіп сайлайды. 
Оның хан атағын Қытай императоры да, орыстың ақ патшасы да бекітеді. Ресей патшасы 
Екатерина ІІ Абылайды хандыққа бекіту, әйтпесе, оған әлдебір нұсқаулар беру үшін оны 
талай рет Петербургке, не Орынборға арнайы шақыртады, алайда Абылай хан ол
шақыртуларға: «Мені үш жүзге хан қылып халқым сайлады, ендеше бұған қоса айрықша бір 
куәлік алудың қажеті жоқ», - деп жауап берген. Шын мәнінде де Абылай ханның тұсында 
қазақ мемлекеті өзінің ішкі, сыртқы саясатын ешкімге жалтақтамай дербес жүргізді. Ол өз 
мемлекетінің дербестігін бәрінен де жоғары санады. 
Сондықтан, Цин империясы Жоңғар мемлекетін қырып-жойып, шауып тастағаннан 
бастап Абылай бірнеше елшілер жіберіп, Қытай мемлекетімен бейбіт саяси қатынас орнатуға 
тырысты. Қытай империясы бірнеше қайтара шапқыншылық жасап, қазақ жерін жаулап 
алмақшы болды. Қытай мемлекетін жеңу оңай емес екенін түсінген Абылай хан онымен 
бейбіт келісімге келіп, сауда–саттықа жол ашып, оны Ресей империясына қарсы қолданған. 
Қытаймен бейбіт қарым–қатынасты өрбіте отырып, Абылай Ресеймен де қалыптасқан саяси 
және экономикалық қатынасты үзбеген. Ресей империясы қазақ жерінің шекарасына 
бекіністер, қамал–қалалар салып, оларды орыс казактарымен толық жайғастырып жатқанда 
және де Жайықтың, Ертістің тағы басқа өзендердің жағасына қазақтар малын жаюына тиім 
салу жөніндегі жарлықтарын шығарғанда Ресеймен жағдайды шиеленістіруге бармай, 
мәселені дипломатиялық жолмен шешуге тырысты. Ресей патшалығының отаршыл, басып 
алу саясатының құрбаны болу қаупі тұрғанын сезді. 
XVІІІ ғ. 70-шы жылдары Түркістан аймағында тұратын қазақтарды қырғыздар шауып, 
мал-жандарын айдап әкетіп отырады. Қазақтар Абылайдан өздерін қорлықтан құтқарып, 
қорғауды талап етеді. 1779 жылы Абылай әскерлері қырғыздарды талқандап, басшысы – 
Садырбаланы тұтқынға алады. Қырғыздар келісімге келіп, бітім жасауды өтінеді. Сосын, 
Түркістан, Сайрам, Шымкент, Созақ қалалары босатылады, ал 1781 жылы Ташкентті 
бағындырады, оны алым–салық төлеп тұруға міндетті етеді. Абылай хан «… өзі әулет басы 
ретінде рубасыларының ғұрпы бойынша өмір сүру үшін Түркістанда қалды. Сонда 1781 

73 
жылы дүние салып, мүрдесі Қожахмет Яссауидің мешіті алаңына жерленді», - дейді Ш. 
Уәлиханов. 
Абылай хан мемлекеттің, қазақ халқының жағдайын шұғыл түзеді. Абылай кезеңі 
тарихта ең бір елеулі кезең болды. Жау қуылды, халық өз жерінде емін – еркін тұрмыс 
құрды, бірлікке, ұйымшылдыққа негізделген хандық билігі құрылды. Солай бола тұрса да 
Абылай хан көзі тірісінде Қазақ елінің мемлекетінің тұрақты болуының тарихи жағдайын 
жасап үлгермеді. 1781 жылы Абылай хан дүние салғаннан кейін еліміздің тұтастығы ыдырап, 
Қазақстан тәуелсіздігінен айырыла бастады. 
Абылай хан – XVІІІ ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Ол туралы орыс ғалымы 
А. Левшин былай дейді: «Абылай тәжірибесі, ақыл – айласы жағынан болсын, қол астындағы 
халқының саны, күші жағынан болсын, сондай-ақ өзінің Ресей патшалығымен, Қытайдың 
боғда ханымен жүргізген тапқыр, шебер қатынастары жағынан болсын өз тұсындағылардың 
бәрінен де басым еді. Ол ұстамды, досына мінәйім мінезді, жауына қатал, қаһарлы кісі еді. 
Сондықтан жұртты өзіне тарта, ерте білетін еді».
Бұл жерде Абылай ханның XVІІІ ғасырдан күйі жеткен санаулы күйшілеріміздің бірі 
екенін айта кеткен жөн болар. Себебі қазақ қоғамында күйдің алар орны айрықша, ең мол 
дерек көзі күй тілінде және күй аңыздары түрінде сақталған. Абылай ханның күйлерінің 
тақырыбы нақтылы өмір құбылыстарына арналған және де ел қамы мен халық тағдыры 
жөнінде толғанған ойларын сипаттайды. Абылай ханның күйлері туралы Ш. Уәлиханов, А. 
Затаевич сияқты ғалым–зерттеушілер кезінде жазған. Олар: «Ақ толқын», «Бұлан жігіт», 
«Дүние қалды», «Қайран елім», «Қоржын қақпай», «Жетім торы» т.б. «Бұл күйлердің бәрі 
күні осы уақытқа дейін Абылай ұрпақтарына сонау бір даңқты кезеңдерді елестетеді» дейді 
Ш.Уәлиханов.
Абылай ханның алға ұстаған саясаты, мақсаты – қазақ халқының бостандығы мен 
бірлігі, мемлекеттігі мен тәуелсіздігі еді. Алайда ол дүние салғаннан кейін қазақ мемлекеті 
қайта бөлшектеніп ыдырай бастады. Ресей империясы қазақ жерін отарлауды қызу қолға 
алды. Оны іске асыру әр түрлі жолдармен іске асты, яғни әскери шеп бекіністер салу, қазақ 
жерін тартып алу, хандық билікті жою, рухани отарлау және т.б.
Абылай кезінде қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы жақсарды. Қазақ 
халқы бірлікке, тәуелсіздікке, бейбіт өмірге ұмтылды. Абылай сұлтан болған кезінде ақыл–
айласымен, сабырлы салмақтылығымен маңайына Төле би, Айтеке би, Қазыбек би, Байдалы 
би, Сасық билерді, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, 
Шапырашты Наурызбай т.б. батырларды, Бұхар жырау, Ақтамберді жырау, Үмбетей жырау 
сияқты сыншы-жырауларды топтастыра білді. Абылай ел арасында аса зор беделге ие 
болған. Қазақ халқының басқа халықтармен терезесі тең дамуы үшін жан аямай арпалысқан 
хан. Көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған Абылай деген ат тәуелсіздік, бостандық, бірлік, 
ерлік, азаматтық, мемлекеттік тәрізді ұғымдармен бірге айтылатын болды. 

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: