Жер өңдеу құрал-жабдықтары дөрекі темір кетпен,  ағаш, жер тырма және сирек кездесетін темір соқалар болды

79 
көпестерінің көмегі арқылы жүрді. Ішке тауар әкелу сыртқа тауар шығарудан басым болды. 
Сыртқа: мал және сүт өнімдері шығарылса, өздеріне қант, темекі, ыдыс-аяқ, шай, дәрі-
дәрмек және т.б. заттар алып отырды.
 
Біртіндеп ішкі сауда дами бастады, бірақ ол негізінен айырбас түрінде болды. Айырбас 
саудасы тек қана рулар арасында ғана емес қазақ жүздерінің арасында да жүрді, ал кей 
жерлерде ақшаға да сауда жасалды.
 
Айырбас сауданың дамуы барысында Қазақстанда несие 
сауда қатынасы кең қанат алды. Көпестер мен Сібір казактары заттарды қазақтарға несиеге
әкеліп беріп, көп жағдайда оларды алдап кетіп отырды. Қазақтар арасында арнайы сауда 
серіктестіктерін құрып, жоғары өсіммен несиеге ақша беріп отырған арнайы саудагерлер де 
пайда болды. 
 
Ақша-тауар қатынасының дамуы кедей-батрақтардың пайда болуына әкелді. Ақша 
табуға жұмысқа кеткен көптеген қазақтар балық аулаумен айналысты, шеп бойындағы бай 
тұрғындарға жалданып түрлі жұмыстар істеді. Қазақтардың тек аз бөлігі ғана тау-кен 
өндірістерінде (Баянауыл таскөмір өндіру, Қарқаралы қорғасын, т.б.) жұмыс істеді. Шеп 
бойындағы орыс шаруашылығына жалданған қазақтардың жағдайы өте нашар болды, олар 
көп жағдайда еңбек ақыларын да дұрыс ала алмай, өз қожайындарының қанауына түсті.
 
Елдің шаруашылық жағдайының өзгеруі қазақтардың әлеуметтік қарым-қатынасына 
әсер етпей қоймады. ХVІІІ ғ. аяғы мен ХІХ ғ. басында қазақ қоғамында үстемдік құрушы ру 
старшындары мен билер болды. Олар елге әдет-ғұрып заңдарын сақтаушы әрі түсіндіруші 
болып саналды. Билер хандар және сұлтандармен қатар сот істеріне араласып, түскен 
пайданы бөлісуге, қоғамдық жерлерді біріктіру үрдісіне қатысып отырды.
 
ХІХ ғасырдың басында ру басшылары мен сұлтандар рудың жақсы қыстауымен және 
шабындық жерлерін пайдалану құқықтарымен ғана шектелмей жеке иеліктерді де басып 
алуға кірісті. Жақсы қауымдық жерлерді тартып алумен патша өкіметі де айналысты. Мұның 
бәрі қазақ руларының дәстүрлі қалыптасқан көшіп-қону жолдарының бұзылуына әкелді, бұл 
дәстүрлі мал шаруашылығының дағдарысқа ұшырап, жайылымдық жерлердің құлдырап, 
шаруашылық құрылымының өзгеруіне себеп болды. Қарапайым қазақтар салық төлеуге 
міндеттелді. Егінді жерлерден «үшір” (жиналған өнімнің 10-нан бір бөлігі) салығын, «зекет» 
(жиналған малдың 40-шы бөлігі) ханға берілетін болған. ХІХ ғасырға дейін зекет жинау 
құқығы тек ханда ғана болса, ХІХ ғасырдың 20-жылдарында хандық билік жойылған соң 
сұлтандар мен билер жинайтын болды. ХІХ ғасырдың І жартысында осы екі салық түрі жиі 
жиналып тұруы және олар міндетті болды. Оған кейін мал шаруашылығына міндеткерліктер 
«соғым» және «сыбаға» т.б. сипаттағы салықтар қосылды.
 
ХІХ ғасырдың І жартысында бай туыстары мен казак-орыстардан, орыс шаруларынан
жұмыс іздеуге мәжбүр болған кедейленген қазақтар саны өсті. И.Завалишин: “жатақтар 
байларға малшы болып жалданды, батрақтар шеп бойындағы казак-орыстарға, шеп 
бойындағы қалаларда олар тіптен топтарымен бір жапырақ нан үшін жалданып жұмыс 
істеді”, - деп көрсетеді. Кедей қазақтар атқарған істеріне қарай егіншілер, жатақтар және 
бақташыларға бөлінді.
 
Үстемдік етуші топқа мұсылмандықтың өкілдері қожалар мен молдалар да кірді, 
қожалар өздерін Мұхаммедтен тараған бірінші ұрпақтың тұқымдарымыз деп есептеді. Олар 
рухани лауазымның өкілдері ретінде салықтан босатылды және тек сұлтандар сотына 
тартылатын болды.
 
Мұндай артықшылықтарды тархандар да иеленді. Бұл атақты ХІХ ғасырда олардың 
мемлекет алдындағы ерекше қызметі үшін Ресей өкіметі мен Ішкі Ордада – хан беретін 
болды. Алғашқы «тархан» атағын билер Ж.Сегирбаев және Ж.Саламысовқа «Хиуаға 
жасаған жорықтарда көрсеткен ерекше миссиясы үшін» 1821 әскери губернатор граф Эссен 
берді. 1743 ж. императрица Елизаветаның жарлығымен «тархан» атағы Жәнібек батырға 
берілген болатын. «Тархан» атағы жеке және мұрагерлікке берілу мүмкіндігі болды. ХІХ 
ғасырда «тархандардың» ерекше артықшылықтары болмады, олар тек салықтан босатылды. 
ХІХ ғасырдың 60-жылдарында тархандар саны 20-дан аспады, тархандар институты жойылу 
шегінде тұрды. 
 

80 
Қазақ қоғамдық-саяси өмірінде ерекше орынға ие болған топтың бірі батырлар болды. 
Алғашқыда батырлар тайпалар мен рулардың әскер басшылары болса, кейін жоңғарлармен 
және Орта Азиялық жаулаушылармен болған күресте батырлардың әлеуметтік рөлі ерекше 
жоғарылап ру ақсақалдары деңгейіне көтерілді. Ш.Уәлиханов: “Батырлар - қазақтарда 
рубасы сұлтандардан кейін атақты әрі маңызды адам ... Ол ел арасында ықпалды, берген 
кеңесі елде әрқашанда салмақты болды”, - деп көрсетеді.
 
ХІХ ғасырдың ортасында қазақ қоғамында тауар-ақша қатынасына байланысты жаңа 
әлеуметтік топ - байлар пайда болды. Қазақтардың арасында ірі сауда қатынастарын 
жүргізетін бірқатар байлар болды. Олар заттарды сатып қана қоймай, басқа адамдарға 
несиеге өсіммен ақша берді. Мысалға, Ахмет Жантөрин сауда жасап қана қоймай, белгілі бір 
табыс үшін қандайда бір шаруамен айналысамын деген қазақтарға несиеге ақша беріп 
отырған. Байлар сұлтандар мен рубасылар арасынан да, «қара сүйектер» ортасынан да 
шықты. Байлар белгілі келісім бойынша жұмысшыларды жалдап отырды. Байлар керуендік 
саудамен де айналысқан. Кейде байлардың өзі керуенбасы болып қызмет етіп, қазақ 
даласында сауда жасаған, бірақ көбінесе түйелерін қарапайым қазақтарға белгілі бір ақыға 
беріп, олардан ақыны ақшалай, кейде заттай алып отырған. ХІХ ғасырдың басында 
байлардың шығуы қазақ қоғамында жаңа экономикалық құбылыс болды.
 
Егіншілер, жатақтар мен бақташылардың болуы ішкі қазақ қоғамында әлеуметтік 
теңсіздік патшалық Ресейдің Қазақстандағы отаршылдық саясатының белсенділігімен де 
күшейе түскен еді. 
 
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ қоғамында құл ретіндегі адамдар категориясы 
да болды, бірақ олар маңызды рөл атқармады да, жойылып кету шағында тұрды. Құлдар 
негізінен соғыста қолға түскен және базарлардан сатып алынып отырған. Олар көбінесе үй 
шаруашылығына пайдаланылды. Кейіннен олар қоғамның толық мүшесі болды немесе 
төлеңгіттерге айналып отырды.
 
ХVІІІ ғасырда төлеңгіттер хандар немесе сұлтандардың әскери қызметшісі болды. Олар 
кейде жауапты дипломатиялық жұмыстарды да орындады. Төлеңгіттердің әлеуметтік 
жағдайының өзгеруі ХІХ ғасырда қазақ мемлекеттігінің жойылуымен байланысты болды. 
Төлеңгіттер енді өз қожайындарының оққағары немесе жасақтары ретінде қызмет етті. 
Төлеңгіттер сұлтандарды және олардың мүлкін қорғауға, жол сапарда бірге жүруге, 
шабармандық сияқты т.б. қызметерді де атқарды. ХVІІІ ғасырда төлеңгіттерді тек қана «ақ 
сүйектердің» тұқымдары сұлтандар ғана иелене алса, ХІХ ғасырдың І жартысында сұлтандар 
бұл құқықтарынан айырылып, енді төлеңгіттерді билер мен старшындар да иелене алды.
 
Осылайша, ХVІІІ ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында қазақ қоғамы екі қарама-қарсы топ - 
сұлтан, би, бай, батыр бір жағында болса, екіншісі – қарапайым шаруа, оның ішінде 
кедейленген егіншілер, жатақтар мен бақташылар болды.
 
Егер бұрын жасы келген, алдына барып ақыл сұрайтын адам – ақсақал атанса, енді ХІХ 
ғ. І жартысында билікке ие болған басшы-сұлтандар мен аға сұлтандар да ақсақал атанды. 
Әйелдердің ер адамдармен қатар тең құқылары болмады. ХVІІІ ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында 
мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуде қазақ қоғамында рулық-патриархалдық 
қатынастардың сақталып қалуы қоғамның одан әрі дамуына, бірігуіне, орталықтандырылған 
мемлекет құруына тежеу жасады.
 
Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайын жете білуге тырысқан патша 
өкіметі хандық билікті сақтай отырып, қазақтардың ішкі істеріне араласа бастайды. 1781 ж. 
Орта жүзге Уәли хан (1781-1819 жж.) болып бекітілді. Ресей әкімшілігі сұлтандар мен ру 
басшыларының өздерінің хандарына, оның ішінде Уәли ханға қатысты да өтініштері мен 
арыз-шағымдарын қарастыруға тырысты. Сондай-ақ қазақтардың саяси, сот және рухани 
өміріне байланысты шараларды даярлаумен де айналысты. Мысалы:

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: