Монополия  Ірі  жалғыз  фирма  Толық

ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары 
деңгейде белгілейді және де бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мӛлшерде ұсынады. 
Егер сатушы ӛз тауарының шығару кӛлемін ӛзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тгізе 
алса, онда ол монополиялық билікке ие болады деп айга аламыз. 
Егер нарықта жеке ӛндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда қоғам жалпы белгілі 
шығындарға ұшырайды, себебі тұтынушылар тауарды тұтынудың кӛлемін азайта отырып, 
тауарға жоғары баға тӛлейді. Сондықтан да дүние жүзінің кӛптеген елдерінде нарықты 
монополиялауды шектейтін монополияға қарсы заңдар қабылданып, іске асырылуда. Бұл 
заңдарға қарамастан ӛлемнің барлық елдерінде ӛндіруші-монополистер бар. 
Экономикалық тұрғыдан қарағанда тиімді болады деп есептелетін кейбір нарықтарды 
монополиялауға да мүмкіндіктер туғызылады. Оларды монополиялық нарыққа енудің 
тосқауылы деп атайды. Және де олар кез келген жаңа ӛндірушінің нарыққа кіруіне 
мүмкіндік бермейді. 
Бүл шектеулер тӛмендегідей: 
1)
ірі ӛндірістің басымдылығы; 
2)
легальды тосқауылдар (шикізат қорын, жерді ғылым мен техниканың 
жетістіктерін монополиялық түрде иелену, тауарды жеке ӛндіру үшін 
ӛкіметтен алынған ерекше ерекше құқықтар); 
3) бәскелесуді әділетсіз жүргізу. 
Ірі ӛндірушілердің ұсақ ӛндірушілермен салыстырғанда ӛте кӛп артықшылықтары 
бар. Мысалы, ұсақ бәсекелестердің шикізат кӛзіне, несиеге, нарықтық ортаға шығуына ірі 
ӛндірушілер тосқауыл қоя алады. 
Монополиялық ӛндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі ірі 
ӛндірістің шығындары ұсақ ӛндірістің шығындарынан гӛрі тӛмен болатыны практика 
жүзінде дәлелденген. Мысал ретінде табиғи монополияны айтуға болады.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар құқықтық 
шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің кӛп тараған түрі - жеке меншік құқығы. 
Егер бір фирманың меншігінде ете сирек кездесетін шикізат болса, онда бұл фирма 
монополист болады. Легальды тосқауылдарға патенттер мен авторлық құкықтар жатады. 
Жаңалық ашқан адам патент алмаса, онда ол ӛзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола 
алмайды. Легальды тосқауылдың негізгі мәнін былай түсінуге болады: патентің болса – 
құқығың бар, ал патент жоқ болса – құқығың да жоқ. Бұл жағдайдың біздің мемлекетіміз 
үшін маңызы зор, ӛйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан жаңалықтардың кӛбінің
 
мемлекетаралық патенті жоқ болды, сондықтан да бұл жаңалықтарды шет елдің адамдары 
тегін пайдалануда. 
Легальды тосқауылдың тағы бір түрі жеке ӛндірушіге мемлекет тарапынан белгілі 
бір тауарды ӛндіруге ерекше түрде (монополиялық) құқық беру. Бұндай жағдайда елдің 
ұлттық қауіпсіздігі кӛзделеді. Кӛп жағдайда арақ-шарап ӛнімдері, қару-жарақ шығару, 
дәрі-дәрмек шығаруда қолданылатын есірткілік заттар бір мемлекеттік фирмада 
ӛндіріледі. 
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудін негізгі түрі - демпинг - бәсекелесін ығыстыру 
мақсатында ӛнімді ӛзіндік құнынан тӛмен бағамен сату. Ірі фирмалар - олар мүмкіндігі 
мол монополистер. Олардың қаржы мүмкіндіктері де жоғары. Сондықтан да тауарларды 
ӛздеріне тиімсіз бағамен ұзақ уақыт сату арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан 
ығыстырады. Ұсақ фирма шыдамай нарықтан кеткен соң, ірі фирма бағаны кӛтере 
отырып, ӛз шығынын қайтарып алады. Ӛкімет тарапынан бәсекені әділетсіз жүргізу 
қадағаланады. 
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның 
тӛмендегідей түрлері болады: 
1)

жүктеу/скачать 376,25 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: