С/Ш алмасуы фонетикалық ортаға тәуелді, яғни
с мен
ш іргелес келген барлық жағдайда
с фонемасы
ш реңкіне көшеді. Бұл
іргелестікке
с -ның басқа альтернациясы болмайды. Осы типтес өзгерістерді
шартты түрде жалпы фонетикалық алмасу деп атауға болады. Бұл топтағы
дыбыс алмасулардың өздеріне тән белгілері бар. Жалпы фонетикалық
алмасулардың морфемдерге қатысы жоқ. Мейлі ол үстеу жасайтын қосымша
мен қалау рай тұлғасы болсын немесе шартты райдың жұрнағы болсын,
сондай-ақ «жоқтықты» білдіретін аффикс болсын, бәрібір, талғампаздық
болмайды. Фонема реңктері талғаусыз өзгере береді:
құсша (
құшша ),
ысшы (
ышшы ),
безсе (
бессе ). Мұндай қасиет жоқ, мысалы,
қ-ғ, к-г, п-б өзгерістері
белгілі бір морфемалардың аясында болады:
тұрақ – тұрағы, бұлақ – бұлағы, қазақ – қазағы , бірақ
қазақты (сын есім),
қырық – қырығы (сын
есім), бірақ
қырқы зат есім (этнографизм), бірақ
дарақы (сын есім);
тақ – тағыл , бірақ
тақыл (зат есім),
бақ – бағыл , бірақ
бақыл (зат есім),
қап – қабы, бірақ
қапы , бірақ
қапы қалу ,
сап – сабы , бірақ
еңбек сапында т.б. Белгілі бір
морфемалардың аясында болатын мұндай өзгерістерді алдыңғы типтегі
алмасулардан бөлектеп, морфологиялық алмасулар деп атауға болады.
Әрине, морфологиялық алмасулар да – фонетикалық алмасу, бірақ бұл
алмасулар белгілі бір морфемдердің жүйесінде ғана көрінеді. Мысалы, көптік
жалғауының дауыстылар мен
