Қaзaқ тiлiнiң Өзектi мәселелерi qazaq tiliniñ Özekti mäseleleri
жүктеу/скачать 1,03 Mb. Pdf көрінісі
|
99 Mz0Oqmn
| ҚАЗАҚ ФОНЕТИКАСЫНДАҒЫ СИНГАРМОНИЗМ
ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖАЙЫНДА 78 не только все уровни фонетического яруса структуры языка, но и ярус морфологический» 5, 198 б. . Проф. Реформатский сингармонизмді іргелі тіл заңдылықтарының қатарына жатқызған алғашқы ғалымдардың бірі болды. Сонымен қатар сингармонизмнің тілдердің жіктелім белгісі ретінде жүретінін де көрсетті. Мұның өзі сингармонизм теориясының дамуына қосылған үлкен үлес болды. Түркі тілдерінің білікті маманы проф. Богородицкий сингармонизмге қатысты түбір құрамындағы дауыстылар мен қосымша құрамындағы дауыстыларды бөліп қарау керектігін ұсынады: «...вокализм корня представляет одну существенную особенность сравнительно с вокализмом придаточных морфем: в нем гласные выступают каждый в своей индивидуальности без чередования с другими гласными, тогда как в придаточных морфемах гласные ограничены двумя основными типами – либо гласный широкий, либо узкий, видоизменяющиеся сообразно с вокализмом корневым в отношении палатальности или непалатальности, а также губности или ее отсутствия» 6, 117 б. . Бұл идея кейін көптеген зерттеушілердің ұстанған теориясы болды. Осы пікірмен үндес яғни сингармонизмді «гармония гласных» деп түсініп, бірінші буын мен өзге буындарды бір-біріне қарсы қойып түсіндірудің жолын проф. Трубецкой ұсынады: «В тех тюркских языках, где последовательно осуществляется так называемая «гармония гласных», приведенная выше система наличествует в полном, т.е. фонологически значимом, виде лишь в первом слоге слова; во всех прочих слогах тембровые противоположения нейтрализуются и тембровые признаки гласных непервого слога в своей реализации равняются на гласный предшествующего слога» 7, 118 б. . Бұл жердегі басты көңіл бөлетін мәселе дауыстының басым рөлі болып табылады. «Гармония гласных» идеясы сингармонизмді түсіндірудің негізгі мәні болып қала берді. Сингармонизм мәселесі о бастан күрделі тілдік құбылыс ретінде танылып келді. Сондықтан оның төңрегіндегі пікір-таластар ешқашан толастаған емес. Содан бірте-бірте оның шын мәні ашыла бастады. Мысалы, әзірбайжан ғалымы проф. Киязимов «сингармонизм в тюркских языках распростряняется не только на гласные, но и на согласные» 8, Кайдарова Гулайым Қаблақатқызы 79 94 б. деген тың пікір қосты. Мұның өзі қазіргі зерттеушілердің ұстанып отырған басты теориясы болып табылады. Проф. Ж.Әбуов қазақ (түркі) фонетикасының зерттелу жайын талдай келіп, мынадай қорытынды жасайды: қазақ (түркі) фонетикасының бірінші даму кезеңіне ХІХ ғасырдағы зерттелімдерді жатқызады және ол кезде қазақ тілінің дыбыс жүйесін танып-білу қазақтардың сөзін тікелей бақылау (тыңдау) арқылы жүргізілген, соның нәтижесінде қазақ сөзі қалай айтылса, солай жазылып алынған; екінші кезеңге ХХ ғасырдың басындағы зерттелімдерді жатқызады, ол кезде қазақтың көкірек көзі ояу ғалымдары шығып, қазақ тілінің дыбыс жүйесін ғылыми тұрғыдан шынайы талдап шықты; үшінші кезең 50-70 жылдар, ол кезде қазақ фонетикасында «европацентристік» бағыт басым болды; төртінші кезең 70-90 жылдар, ол кезде қазақ фонетикасында сингармониялық көзқарас толық қалыптасты 9 . Қазақ фонетикасының даму барысын сөз еткенде осы бір жіктелімді ұстағанды жөн көрдік. Сингармонизмге деген жаңа және шын мәніндегі шынайы көзқарас қазақ тіл білімінде толық қалыптасып болды деуге болады. Мысалы, проф. М.Жүсіпұлы «Тілдің дыбыс қорын сингармонизм фонологиясының бағытында зерттеу үшін, біріншіден, ізденушінің алдында тұрған мәселелерге функционалдық (динамикалық) көзқарасты қалыптастыру керек; екіншіден, қазақша сөйлеу процесінде дыбысталу дағдысының және қазақ артикуляциялық базасының (дыбыстау мүшелерінің) сингармонизм заңына нық бейімделгенін анықтау керек еді. Ал, бұлардың ұйтқысы – сингармонизм заңы екендігі, сондықтан ол сингармониялық және бейсингармониялық (акцентті-фонемалық) дыбыстау дағдылары мен артикуляциялық базаларды салыстырып зерттегенде айқын байқалады» 10, 7 б. деп, болашақ зерттеушілердің алдына күрделі мәселе қояды. Егер сингармонизм мәселесін толық шешу керек болса, онда оны жеке бөліп қарамай, басқа тілдердегі өзі тектес тілдік бірліктермен жарыстыра қарастыру керек екенін ұсынады. Сонымен қатар сингармонизмді оның тілдік қызметі тұрғысынан байыптағанда ғана оның табиғатын дұрыс түсінетін боламыз. Басқаша айтқанда «Сингармонизм – сөздің фонетикалық және фонологиялық бейнесінің просодиялық таңбасы, сөз |