Қaзaқ тiлiнiң Өзектi мәселелерi qazaq tiliniñ Özekti mäseleleri
жүктеу/скачать 1,03 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚАЗАҚ ФОНЕТИКАСЫНДАҒЫ СИНГАРМОНИЗМ
ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖАЙЫНДА 90 бәрінің…» деген сөзінен дауысты-дауыссыздарды түгел қамтып отырғанын көреміз. Сол кездегі, сондай-ақ одан кейінгі кездегі (тіптен осы күнге дейінгі) жалпы және түркі фонетикасында мызғымай келе жатқан, үндестікті тек дауыстылармен байланыстырып отырған «гармония гласных» теориясымен салыстырғанда жоғарыдағы А.Байтұрсынұлы мен Х.Досмұхамедұлының ұсынған ғылыми шешімнің аса дәлдігін ерекше атауға тура келеді. Және әрі қарайғы талдаулар осы ізбен жүргізілу керек екендігін, сонда ғана қазақ сөзінің фонетикалық табиғаты жайлы ақиқат нәтижеге қол жеткізуге болатынын естен шығармаған жөн деп ойлаймыз. Сингармонизмнің фонологиялық рөлін яғни тілдегі қызметін түбір мен қосымшаның басын біріктіріп отыратын тілдік заңдылық ретінде таныған проф. Қ.Жұбанов болып табылады: «Сөз мүшелерін матастырып ұстайтын арқанның ең күштісі түбір мүше мен қосымша мүшелердің үндесуі. Бұл заңды сингармонизм дейміз… Бірінде – түбір мүшенің соңғы буыны жуан айтылса, қосымшалардың бар буыны да жуан айтылады; түбірдің соңғы буыны жіңішке болса, қосымшалар да жіңішке айтылады» [15, 208 б.]. Сөз құрамындағы морфологиялық сегменттер әуезінің жуан-жіңішке болып түзілуін «үндесу» деп анықтайды. Ең бастысы тілдік бірліктердің басын біріктіретін заңдылық деп сингармонизмнің қызметін арнайы атап беріп отыр. Қазақ тіліндегі сингармонизмнің шынайы көрінісі ретінде С.Мырзабеков ертеректе шыққан сөздіктерді атайды және сингармонизмнің қазақ сөзінің айтылымындағы маңызын дәлелдеудің құралы ретінде пайдаланады. Солардың бірі жайлы «Н.И.Ильминскийдің сөздігі – тұңғыш қазақша- орысша сөздік. Бұл – фонетика үшін де құнды еңбек. Біз бұдан қазіргі орыс графикасына негізделген жазуымыздың тәй-тәй басқан алғашқы адымын көреміз, орфоэпия, орфографиямыздың даму жолын зерделейміз. Сөздердің бірыңғай жуан немесе жіңішке болып келуі түркі тілдерінің бәріне, оның ішінде қазақ тіліне де тән екенін айтып қана қоймайды, сөздігі арқылы дәлелдейді» [15, 8 б.] деп жазады. Біздің зерттеу нысанымыз болып отырған сөздер де сол кезде жарық көрген, қазақ сөзінің айтылым үлгісінің таза кезін көрсететін мысалдар болып табылады. Кайдарова Гулайым Қаблақатқызы 91 Үндесім құбылысының өз фонологиялық мәртебесінде ескерілмеуінің салдарынан қазақ (түркі) тіліне тән көптеген фонетикалық (дыбыстық) құбылыстар аңғарылмай қалып отырды. Қазақ тілінің іргелі заңдылықтарының бірі сингармонизм мәселесінің зерттелу жайының ұзақ тарихы бар. Қазақ сөзінің айтылым үлгісін ауызекі күйінде бақылап, естілім күйінде қағазға түсіру бұдан бір жарым ғасыр бұрын басталған. Содан бері қарай түркі тілдерінің бірегей фонетикалық құбылысы ретінде зерртеушілер назарынан тыс қалған емес. Зерттеушілер назарына алдымен іліккен қазақ сөзінің бірыңғай әуезділігі болды. Бірыңғай әуезділікке байланысты зерттеушілер арасында үлкен айырым пікір жоқ. Алайда оның табиғатын ашыуға келгенде оған зерттеу шілердің бәрі бірдей ден қоймаған. Бір тобы бірыңғай әуезділіктің бар екенін ғана атап өтсе, енді екінші бір тобы оның тілдегі қызметін іздеген, ал үшінші бір тобы бірыңғай әуезділіктің артикуляциясын табуға тырысқан. Алғашқы зерттеулер танымдық деңгейде қалып отырған. Негізінен тіл үйрету бағытындағы оқулық-сөздіктер ретінде дайындалып, сөздер мен олардың құрамындағы дыбыстардың айтыдымы төңрегіндегі мәліметтер берумен шектеледі. Фонетикалық мәліметтерде жүйелі толықтық пен бір ізділік жағы жетіспей жатады. Көне түркі жазуынан қалған деректер - тілдің сол тұстағы айтылым қалпын жазудың айнытпай көрсететінінің айғағы. Сингармонизмге құрылған көне түркі жазуы түркі сөздерінің о бастағы үндесім айтылым үлгілерінің беріге дейін бұзылмай келе жатқандығын дәлелдейді. Жазба мұраларда қазақ сөзінің үндесім айтылым үлгілеріне қатысты маңызды материалдар табылды. Қазіргі кездегі жазу ықпалымен өшіп бара жатқан қазақ сөзінің үндесім айтылым үлгілерінің о бастағы төркін дыбысталуын өзара салыстырып қараудың арқасында тілдің дыбыс құрамы мен дыбыс жүйесіндегі өзгерістерді анық байқап, тілдің болашағы жайлы болжам жасалды. Алғаш дауыссыздардың жуан-жіңішкелігін дауысты дыбыстарға таңылды. Өйткені ол кезде сингармонизм құбылысын «гармония гласных» деп ұғынған. Сондықтан дауыстылардың ықпалын зерттеушілер |