Зергер сөз ХХІ ға сыр оқыр ма ны на

34
Әде би ет тео рия сы
е шен дік сөз дер
« е шен дік сөз дер
– қа зақ ау ыз әде бие ті нің жан ры, ғиб рат ты лық 
мә ні, өне ге лі ой­тұ жы ры мы бар ай рық ша тап қыр лық та ны та тын на қыл 
сөз. На қыш ты на қыл сөз дің бас қа түр ле рі нен ай ыр ма сы – кө бі не дау­
ла су үс тін де би лік ше шім ай тыл ған кез де ту ған. Мұн дай ше шен дік 
сөз дер ге нәр бе ре тін, оның өзе гі бо ла тын – тау ып ай ты ла тын, ұтым ды 
өт кір жау ап, қа ғыт па сөз» 
(«Әде­би­ет­та­ну­тер­мин­дер­сөз­ді­гі»)
.
Ше шен дік өне рге тән бел гі лер: ше шен дік сау ал, ше шен дік жа у ап,
ше шен дік жұм бақ тау, ше шен дік тұс пал дау, ше шен дік ма қал дау, 
ше шен дік мы сал дау, ше шен дік дә лел деу, ше шен дік сы нау. 
Ше­шен­дік­ сау­ал
– қар сы лас тың бі лі мі мен бі лік ті лі гін, та ны мы 
мен тал ға мын, ой әле мін, сөз сап тау мә не рін аң ға ру мақ са тын да
қо й ыла тын сау ал­тә сіл. Мы са лы: Ер ба сын да ба қыт не шеу, кем дік 
не шеу, құ ла зу не шеу? Үш ар сыз, үш ғай ып, үш же тім де ген не?
Ше­шен­дік­ жау­ап
– ше шен дік сау ал ға орай ке ле тін ой ұш қыр­
лы ғын асыл сөз ге түй ген, қа рым та қай та ра тын, қар сы ла сының кү дігін 
сей іл тіп, өмір ден түй ген тә жі ри бе ні, дү ни ета ны мы мен ал ғыр лық ты 
көр се те тін тә сіл.
Мы са лы, Үш ар сыз, үш ғай ып, үш же тім де ген не? Ше шен дік
сау алы на қай та рыл ған ше шен дік жау ап:
Үш ар сыз: ұй қы ар сыз, күл кі ар сыз, та мақ ар сыз. 
Үш ғай ып: қо нақ ғай ып, не сі бе ғай ып, ажал ғай ып.
Қа ра бас ше шен: Же тім үшеу емес, бе сеу еді ғой! – деп ті де:
Оты жоқ жер же тім,
Бас шы сы жоқ ел же тім.
Елі нен ау ған ер же тім,
Тың дау сыз сөз же тім, 
Жоқ тау сыз қыз же тім,– дей ді.
Ай тар ой ды ашық ай ту дан гө рі жа сы ра, жұм бақ тай ай ту дан ту ған 
тә сіл – 
ше­шен­дік­жұм­бақ­тау
. Мы са лы:
– Алы сы ңыз қан дай? – деп ті Қа зы бек Тө ле би ден.
– Алы сым жа қын бол ды, – деп ті Тө ле би.
– Тәт ті ңіз қан дай бол ды?
– Тәт тім шы рын бол ды.
– Не сиеңіз қан дай?
– Не сием, шү кір, өніп жа тыр.
Ше­шен­дік­тұс­пал­дау
– ой ды ас тар лап, иша ра лап ай ту дан ту ған 
тә сіл. Ше шен дік тұс пал дау ой ас та рын, ше ші мін та бу ды қа жет ет пей ді.
Ше­шен­дік­мы­сал­дау­ ­
ой ды нақ ты бір фак ті нің не гі зін де өр бі ту ден 
ту ған тә сіл. Ше шен дік мы сал дау да ой дың ғиб рат ты лы ғы, мо раль 

жүктеу/скачать 4,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: