Xxii республикалық студенттер мен жас ғалымдардың ғылыми конференция материалдары

79 
ӘБУ НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМ 
МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Асылбекова Д.Р., Оразбақов А.Ж. 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті 
Әр кезеңде, әр дәуірде ғалымдар, философтар әртүрлі мемлекеттердің модельдерін 
жасауға тырысты.
Олардың әрқайсысы өз мемлекеттерінің нақты түрлерін анықтап, қай 
мемлекет қоғам үшін жақсырақ және қайсысы қолайсыз екенін көрсетуге тырысты.
Олардың ішінде әл-Фараби ерекше орын алады. 
Ұлы ғалым, философ, музыка теоретигі Әбу Насыр әл-Фараби ғылымның әртүрлі 
салаларының дамуына үлкен үлес қосты.
Оның сыртқы келбеті, идеялары, осы әлемді 
түсінуі тек қарттар ғана емес, сонымен қатар жас буын үшін де өзекті.
ХХ ғасырдың 
белгілі философы, әлеуметтанушысы және қоғам қайраткері П.Н. Федосеев былай деген: 
«Таяу Шығыстың тарихында терең және кең ғылыми ойларымен және әртүрлі 
энциклопедиялық білімімен ерекшеленетін әл-Фарабиға тең ғалым табу өте қиын».
Ақыр 
соңында, трактатты оқып отырып, әркім өзі үшін өмірді түсінуде, іс-әрекеттерін түсінуде 
жаңа бір жаңалық ашады.
Әл-Фараби адамның білімге деген құштарлығы мен қоғамның бақытты түсінуге деген 
ұмтылысында бірінші орынға ие.
Оны бір қоғамның немесе ұлттың өкілі деп атауға 
болмайды.
Әл-Фараби - түркі тілдерінің ғана емес, парсы, грек, үнді мәдениеттерінің де 
құндылықтары мен жетістіктерін синтездейтін, ортақ белгілерді таба білетін, әлемдік 
деңгейдегі адам. 
Әл-Фарабидің трактаттарында қарастырылған негізгі мәселелердің бірі мемлекет 
көзқарастарына қатысты мәселе болды. Өз еңбектерінде, әсіресе «Виртуалды қала 
тұрғындарының көзқарастары туралы трактатында» ол мемлекетті - қала деп атады. 
«Қала» сөзі біз қолданып жүрген мағынада емес, басқа мағынада түсініледі, яғни қала - 
бұл жеке тұтас қоғам немесе мемлекет. 
Сонымен, «мемлекет» түсінігі нені білдіреді? Әл-Фараби қай мемлекетті ерекшелеген? 
Оған не кемелді болып көрінді және не дұрыс болмады?
«Мемлекет» сөзін Әл-Фараби қолданбағанмен, қала дегені мемлекет деген ұғымды 
білдірген.
Оның мағынасы «мемлекет» түсінігіне енгізілген, бірақ сонымен бірге негізгі 
мағынасы келесідей болып қалды: «Мемлекет - бұл заң мен қоғамдық мүдделер 
мәселелерінде өзара байланысты адамдардың қадір-қасиеті. Адамдарды біріктірудің 
себебі олардың әлсіздігі емес, керісінше туылғаннан бірге өмір сүру қажеттілігі». 
Өзінің трактаттарында Әл-Фараби қала күйлерінің екі негізгі түрін анықтайды: 
«надандар» және «Ақкөңілділер».
Ол осы екі түрдің арасындағы толықтай 
айырмашылықты өзінің «қала тұрғындарының көзқарастарына арналған трактатында» 
келтіреді.
Әл-Фараби мемлекеттерінің осы екі түрінің негізгі шекаралары келесі 
айырмашылықтармен қанағаттандырылған: 
Қала тұрғындарының көзқарастары. «Ақкөңіл» қала тұрғындарынан өздері тәртіпті және 
жоғары адамгершілік қасиеттері байқалады. Әл-Фараби «надан» қала тұрғындарын 
«өздері үшін ешқандай пайда көрмей, зиян келтіргісі келетін және жойғысы келетін» 
жануарлармен салыстырады. 

80 
Басшылар. «Ақкөңіл» қаланың басшысы ағартушы билеуші болу үшін ізгілікке - 
интеллектуалдық және адамгершілікке ие болуы керек.
Интеллектуалды қасиеттері - 
ақылдылығы, сенімділігі, пайымдаушылық қасиеттері болған. Сонымен қатар моральдық-
этикалық ізгіліктер - шыншылдық, модерация, жомарттық, әділеттілік маңызды рөл 
атқарады. 
Ал, «Надан» қаланың билеушісі ақылды емес, өзінің ләззаттарын іздейді, зорлық-
зомбылық арқылы атақ-даңққа ұмтылады және биліктің мұрагерлік жолмен берілуін 
қамтамасыз етеді, оның басты мақсаты байлықты арам жолмен алу. 
Бақыт туралы түсінік. «Ақкөңіл» қалалардың тұрғындары білім алу арқылы 
бақытты өмірдің ең жақсы және лайықты өміріне жетуді түсінеді. Ал «надан» қалада 
«бақытты адам - өзіне қарсы барлық нәрсені жеңіп шыққан адам» деп есептеледі. 
Өмір мақсаттары. «Ақкөңілділер» - бұл қоғамдағы үйлесімділік пен тепе-теңдікке қол 
жеткізу, ал «надандар» болса, қалада - бұл денсаулық, байлық, ләззат, өз құмарлықтарына, 
атақ-даңқына және ұлылығына ерік береді. 
Өз кезегінде «надан» қалалар бірнеше түрге бөлінеді. Бұл қалалардың ортақ 
белгілері бар. Бұл қалалардың тұрғындары түрлі заңсыздықтарға барады. Осы 
заңсыздықтарға сәйкес, «надан» қалалар: қажетшілдер, алдау, өршіл, ашкөз және ерсі 
қалалар, ластық пен бақытсыздықтарға бөлінеді.Қалада, қажет болған жағдайда, 
тұрғындар тек материалдық заттармен ғана шектелуге тырысады, олар «өмір сүруге 
арналған дене - тамақ, сусын, киім, баспана, жыныстық қатынас және басқа да көмекке» 
мұқтаж.
Биржалық қаланың тұрғындары бір-біріне тамақ пен байлықта көмектеседі, бірақ 
шынайы бақытқа жету үшін емес.
Тынышсыздық пен бақытсыздықты сезіну мен қиялға 
әсер ететін қалада олар көңілді оятуға және өздерінің барлық көріністері мен ойын-
сауықтарымен көңіл көтеруге тырысады. 
Өршіл қала тұрғындары, бір-біріне өзін-өзі мақтау, бейтаныс адамдар тарапынан 
құрмет, даңқ пен ұлылықты сақтау мақсатында көмектесіп өмір сүреді. Олар өздерін 
барлық «сән-салтанатымен» басқаларға көрсетуге тырысады. 
Биліксүйгіш қала - бұл басқа тұрғындарды бағындыруға тырысатын қала, олардың 
беріктігі, олар үшін қуаныш пен бақыттың негізі - басқаларды жеңу қажеттілігі. 
Ерікті қала құмарлықты шектемейді. Яғни, бірінші кезекте материалдық, үстемдік, ақша, 
жыныстық қатынасқа табыну, өйткені ол ештеңемен шектелмейді. 
Сонымен, Ұжымдық қала бар. Бұл - төмен мен жоғарыны біріктіретін қала. Онда 
зұлым адамдармен қатар, әділ адамдар да, Адамның жоғары атағына лайық данышпандар 
тұрады. Сондықтан, уақытылы және дұрыс таңдалған стратегиямен, ақылды билеушінің 
нақты күшімен ол «Ақкөңіл» қалаға айнала алады деген үміт бар. 
Әл-Фараби, Багдадты ұжымдық қалаға кіргізді. Ол осы қаланы қатты жақсы 
көретін, бірақ оның кемшіліктерін көріп, оны «надан қала» санатына жатқызған.
Бүгінгі таңда көптеген саясаткерлер, тарихшылар, философтар, мемлекет 
қайраткерлері әл-Фараби трактаттарына жүгінеді, өйткені оның идеялары мен 
көзқарастары адамның, қоғамның және мемлекеттің дамуына дұрыс бағыт береді.Әл-
Фараби еңбектері өмірді қайта қарастыруға, дұрыс шешім қабылдауға мүмкіндік береді. 
Көптеген мемлекеттер әл-Фараби шығармаларында суреттелген «Ақкөңіл» қала деңгейіне 
жетуге тырысады.
Мемлекетіміздің дамуында да әл-Фарабидің идеялары байқалады. 
Елбасы Н.А. Назарбаев өзінің «2050» бағдарламасында «мықты мемлекетке, 
дамыған экономикаға және жалпыға бірдей еңбек ету мүмкіндігіне негізделген әл-ауқат 
қоғамын» құруды мақсат етіп қойды. Ол сонымен қатар «дұрыс қойылған мақсаттар 
сәттілікке әкеледі» деп атап өтті.«Адамзат тарихы құпия мен қайшылықтарға толы.» 
Тарихты алға жылжыту дегеніміз - бүкіл әлем өмірінің одан әрі дамуына үлкен үлес қосу. 
Бұл туралы әр түрлі ұлттардың билеушілері, генералдар мен әртүрлі дәуірлердің 
қолбасшылары және әр түрлі дәуірдің философтары айтқан. 

81 

жүктеу/скачать 8,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: