В.А. Богородицкий, Введение в татарское языкознание в связи с другими

шында 
сарыг
түрінде дыбысталған сөздің тілдің даму барысында 
соңғы дыбысы (ғ) түсіп қалған да, бұл сөз казак тілінде 
сары
түрінде дыбысталатын болған. Ал 
саргай
деген туынды етістік 
қазіргі қазақ тілінде 
сары
түрінде айтылатын сын есімнен емес, 
оның ертеректегі түрі — 
сарыг
формасынан жасалып, осы түбірдің 
(сарыг)
соңғы дыбысы (ғ) жүрнактың 
(-ай)
қүрамына жылысып 
ауысқан. Бұл мысалдардан морфологиялық жылысу процесінің 
әсерінен сөздің түбіріндегі (немесе негізіндегі) элементтің 
аффикстік морфемаға жылжып, соның нәтижесінде аффикстің 
құрамы үлгая түсетіндігін көреміз.
Морфологиялық жылысу процесінің нэтижесінде, бірінші- 
ден, - аффикстік морфеманың дыбыстық кұрамы ұлғая түссе, 
екіншіден, - сөз қүрамындағы алдыңғы жүрнақ соңгы жүрнаққа 
жылжып, қүранды жұрнақтар жасалады. М эселенің осы жагын 
аңғарта келіп, проф. В.А. Богородицкий: «Өте үлғайыңқырай 
түскен жұрнақтар жалаң жұрнақтармен салыстырғанда, тілде 
кейініректе жасалды» - деп түйіндейді' (кұранды жүрнақтар мен 
сіңіскен жұрнақтар жайында 34-параграфты қараңыз).
§ 73. Сөздің морфологиялық қүрылымының өзгеруіне сіңісу 
процесі мен жылысу процесі ғана емес, сонымен бірге 
күрделену
процесі де (процесс усложнения) эсер етеді. Күрделену процесі 
бойынша, бастапқы туынды емес негіз (непроизводная основа) 
туынды 
негізге айналып, осының нәтижесінде алғашында 
морфемаларга ажыратылмаған сөз морфемаларга мүшеленетін 
болады2. Морфемаларга ажыратылмайтын кейбір сөздер мор­
фемаларга мүшеленетін басқа бір сөздердің қүрылымдық үлгі- 
сіне ұқсас келіп, аналогия бойынш а м орфемаларга мүшеленеді. 
М ысалы, орыс тіліндегі 
ехида, зонтик
деген зат есімдер қазірде 
туынды негіздері бар сөздер ретінде 
ехида, ехидство, зонт,
зонт ообразный
деген создермен қатар қойылып, аналогия 
бойынш а 
морфемаларга 
ажыратылса, 
алгаш ында, 
басқа 
тілдерден ауысқан кезінде 
{ехида
сөзі ежелгі славян тілінен 
ежелгі орыс тіліне енген кезде, ал зонтик сөзі XVIII гасырдың 
басында голланд тілінен (2опс1ек,< гоп - «күн» + сіек - «шатыр,

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: