Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 72. Ж ы л ы су құ б ы л ы сы . Тілдің дамуының әртүрлі дэуірінде
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
file-4107 3
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 В .А . Богородицкий, Общий курс русской грамматики, стр. 101.
§ 72. Ж ы л ы су құ б ы л ы сы . Тілдің дамуының әртүрлі дэуірінде сөз құрамындагы морфемалардың бір-бірімен ара қатысы әзгеруі мүмкін. Мүндайда сөз кұрамындагы морфемалардың бастапқы аралық шегі озгеріп, соның нэтижесінде сөз морфемаларға бұ- рынгысынша емес, басқаша мүшеленетін болады. Екінші сөзбен айтқанда, сөз құрамындағы бір морфеманың элементі екінші морфемага сусып ауысады. Мысалы, орыс тілінің ертеректегі қалпында женами, рыбами формасындағы сөздер жена-ми, ры ба м и түрінде мүшеленген болса, оның қазіргі қалпында аталған сөздер жен-ами, рыб-ами түрінде морфемаларға ажыратылады. В.А. Богородицкий орыс тілінде ертеректе флексиясы сөздің негізіне телінген болса, кейінде бұл дыбыс септелетін сөздің жалғауларының алдында қайталанып келе беруіне байланысты, сөздің негізінен сусып, жалғаудың қүрамына ауысып кеткен деп есептейді1. Мүнан негіздің есебінен флексияның үлгая түскенді- 1 В .А . Богородицкий, Общий курс русской грамматики, стр. 101. 114 гін жэне аталған сөздердің қазіргі орыс тілінде морфемаларға бұрынғысынан басқаша түрде ажыратылып мүшеленетінін көреміз. С оны м ен, тілдің дам у б ар ы сы н д а сөз қ ү р а м ы н д ағы м орф ем аларды ң бірінің элем енті екінш ісіне ау ы сы п , ол м о рф ем алард ы ң б у ры н ғы ж ігі мен ара қ а т ы с ы н ы ң өзгеруі ж ы лы су құ б ы л ы сы деп атал ад ы . Морфологиялық жылысу құбылысы (морфологическое явле ние переразложения) түркі тілдерінде де бар. В.А. Богородицкий- дің пікірінше, жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктеріне жалғанатын ілік септік жалғауының алғашқы түрі -ың (-ің) түрінде болған. Бұл бастапқы форма (-ың, -ің) менің, сеніц, оның, соиың деген есімдіктердің қүрамында сақталған. Тілдің даму барысында морфологиялық жылысу процесінің нәтижесінде есімдіктердің соңындағы н дыбысы жалғауға ауысқан да, ілік септіктің жалғауы ұлғайып (бір дыбыс қосылып), -ны ц (-нің) түрінде айтылып қалыптасқан1. М орфологиялық жылысу процесі түбір мен жалғаудың аралығында ғана емес, сонымен бірге түбір мен жұрнақтың аралығында да болуы мүмкін. Ж ұрнақ жалғану арқылы жасалған негіздің соңғы дыбысы онан (сөздің негізінен) сусып, жүрнактың құрамына ауысады да, сөз бұрынғысынан басқаша түрде мүшеленеді. Түбір мен жүрнақтын арасындағы морфологиялық жылысу процесін саргай деген етістіктің қүрамын талдаудан көруге болады. Аталған туынды етістік ( саргай) сары деген сын есімнің бастапқы дыбысталу түрі - сарыг формасынан жасалған. Қазақ тіліндегі сары деген сын есім онымен туыстас қазіргі хақас тілінде - сарыг, ұйғыр тілінде - серщ , өзбек тілінде - с а р щ түрінде дыбысталады. Генеалогиялық (шыгу төркіні) тұр- ғыдан алғанда, саргай деген туынды етістіктің құрамындағы сөз тудырушы жүрнақ — гай емес, -ай жүрнағы. Мұны төмендегідей салыстырулар арқылы дэлелдеуге болады: мол, көп, аз, тыц, мүң, күш деген түбірлерге ай (ей) жұрнағы жалғану арқылы молай, көбей. азай, тыңай, мұңай, күгией тәрізді туынды етістіктер жасалганы сияқты, сарыг деген сөзге (түбірге) -ай жұрнағы жалғану арқылы саргай деген туынды етістік жасалган. Алға- жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|