Н. Қ. Жүсіпов А. Жақтай Қазақ АҢыздары және мәШҺҮр жүсіп көпейүлы оқу-эдістемелік құрал Павлодар Кереку 2016
жүктеу/скачать 5,49 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ АҢЫЗДАРЫ ЖӘНЕ МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҮЛЫ
- ҚАЗАҚ АҢЫЗДАРЫ ЖӘНЕ МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҮЛЫ Оқу-эдістемелік құрал Павлодар Кереку
- ГыГ^ТзГ" М КӨ П ТегеН ауЬІ3 ЭДебиетІ ү”
- І В И В И І В В І I ЯШ ш§а§
| ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БШІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІП С. ТОРАЙҒЫРОВ АТЫНДАҒЫ ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ Н. Қ. Жүсіпов, А. Жақтай
Қазақтан Республикасының Білім және ғылым министрлігі С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Н. Қ. Жүсіпов А. Жақтай
2016
УДК 398 (512.122):378 (075.8) ББК 82.3 (5 М я 73 І Ж91
~ ................................. С’ ТоРайғы Ров атындағы Павлодар мемлекеггік университеты » оқу-әдістемелік кецесімен баспаға үсынылды Пікірсарапш ылар: Қ. П.Ж үсш - филология ғылымының докторы, профессор- Н'
Сүтжан I Павлодар мемлекетгік педагогика™* институтының профессоры, филология ғылымдарының д о ^ Г Жүсіпов Н. Қ., Ж ақтай А. Ж91 Қазақ аңыздары және Мәшһүр Жүсіп Көпеюшы : оқу- әдістемелік құрал. - Павлодар : Кереку, 2016. - 96 б. ьұл оқу-әдістемелік құралында қазақ фольклортану Н И И
фольклортанушысы, тарихшысы Мэшһүр Ж ү с іГ к ^ е й фИЛ° С° фы’ студентгер М Ш көпшілік қауымға арналады. мұрасына қызыгушы УДК 398 (512.122):378 (075.8) ББК 82.3 (5 каз) я 73 ©Жүспгов Н.Қ., Жақтай А. 2016 © С.Торайғыров атындағы ПМУ, 201 В °РФогРаФияльп< қателерге аві мен құрастырушылар жауапты Еуразияның сайын даласындағы Алтай мен Орал таулары арасындагы ұлан байтақ далалық өлкелерді көшпелі тіршілік мұратымен еркін жайлаған қазақ халқының ұлттық мәдени кескін- келбеп мен болмысының белгілері мен дүниетанымыньщ ескі іздері, тарихи танымы мен әлеуметтік ой-пікірлерінің сұрыпталып сақталған бай қазынасы, сөз жоқ, оның фольклорлық мұрасы. Аңыздар- сан ғасырлар бойы халықтьщ өткенін білуге, тануға деген сұранысы мен қызығушылығьш өтеп келген бай рухани қазына. Онда қазақ руханиятына қатысты көркемдік таныммен қатар үггт пен мемлекетпң калыптасуы мен даму тарихында болған оқиғалар мен айтулы тұлғалар туралы хабар-деректер де сақталған. Қазақ фолыслортану ғылымьшда басқа жанрлармен салыстырып қарагақца аңыз жанры аз зерттелген сала. Осы уақытқа дейін аныздардың көбі негізінен ертегілердің іпгінде, яғни құрамында қарастырылып келді. Сол себепті, аңыздарды зерттеуде ең алдымен оның жанрлык ерекшеліктері мен оны жіктеу мәселесін шешу қажеттілігі туады. Қазақ халқыньщ арман-мұңын, мүдцесін арқалаған аңыздарды жинау және
зертгеу ісіне
Ш. Уәлиханов, Г. Потанин, X. Досмұхамедов, М. Әуезов, Е. Исмаилов, М. Ғабдуллин, Ә. Марғулан, Ә. Қоңыратбаев, Б. Адамбаев, С. Қасқабасов, А. Щәріп’ A. Сейдімбек, Б. Омарұлы тәрізді ғалымдар мол үлес қосты. Қазақ аңыздарын жинаушы, жариялаушы, зерттеушілердің: Ш. Уалиханов, B. Радлов, Ы. Алтынсарин, А.
Құнанбаев, Н. Потанин' Ә. Диваевтардьщ еңбектері барынша
қарастырылғанымен, фольклористикада, аңызтану ғылымында ең көп еңбек тыңдырган Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының еңбектерінің еңці-еңді ғылыми айналымға енуі де аңызтану гылымының кенжелеп қалу себептерін, аталған ғылымының қазіргі жай-күйін де толық аңдата алады. Аңыздардың жанрлық ерекшеліктерін, түрлерін, поэтикасын зертгеуде қазақ фолькористикасында С. Қасқабасовтың еңбектерінің, ал орыс фольклортанушы галымдарының еңбектері, атап айтар болсақ, аңыздардың жанрлық ерекшеліктерін, аңыздарда кездесетін тұрақгы
сарындарды, басты кейіпкерлерін зерттеген В. Соколованың «Русские исторические предания», Н. Криничнаяның орыс тарихи аңыздарының құрылымын арнайы зерттеген «Русская народная историческая проза (вопросы генезиса и структуры)» атты монографияларының, В. Аникиннің «Художественное творчество в
жанрах несказочной прозы» атты
зерттеулері аңыздардың поэтикасына тануға мол үлес қосқаны сөзсіз. Қазақ фольклорының қай жанрын болса да молынан жинаған Мәшһүр-Жүсіп Көпеиүлының аса бай мұрасының әлі де толық баспа бетін
көрмеуі, сол
себепті Мәшһүр-Жүсіп жинаған қазақ
аңыздарының әлі де жан-жақты қарастырылмауы | тақырьпггаң көкейкестілігін айқьгадайды. Еңбекте Мәшһүр-Жүсіп Көпев жинаған аңыздардың ҚР ¥ҒА ОК сирек қолжазбалар қорындағы жазбалардың көшірмелері, «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында жарық көрген «Балалар сөзі» жүзтомдығы, сондай-ақ жекелеген зерттеушілердің жинаған аңыздар мәтші пайдаланылды. Зерттеу
жұмысының ғылыми
жаңалыгы. Еңбек
| жинаган аңыздарды жүйелі, кешенді зерттеуге арналган түңғыш еңбектердің бірі. Мұвда аңыздардың сюжетгік қүрамы анықталып, оны жүйелеу, кезеңдік белплерш сипатгау жүмыстары жүргізілді. Аңыздардың тарихи шындықпен арақатынасы, түрақты сарындардың қатары белгіленіп қызметі сипатталды. Зерггеуде Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жинаған’ аңыздардың жанрлық
ерекшеліктері, тарюшлық дәрежесі типологиялық ұқсастықтары мен айырмашыльщтары белгіленді. 1 Қазақ ацыздарының жиналу жағдайы және Мәшһүр-Жүсіп Фолыслортану ғылымында фольклорлық үлгілердің мәтіндерін жинау, жариялау, зерттеу сияқты үш негізгі түғыры бар. Әрқайсысын өзара ажыратып, жекелей талдау - фольклористика ғылымының ішкі үрдісі мен оның мәнін ашу деген сөз. Фольклорлық үлгілерді жинау - олардың жойылып кетпей, кейінгі үрпаққа аманат етіп сақтап қалудың бірден -бір жолы. Бүл ескі мұраның ұмытылуының, жойылуының алдын алады, және де фолыслортанушылардың тек қағазға түсіріп қоймай, олардың жанр ішілік дамуын, өзгеруін бақылауға негіз болады. Фолыслорды жинаушылардын басты мақсаты- мәтіндерді неғүрлым көп жинай отырып, оларды үқыпты түрде қағаз бетіне түсіру. Оқырманға халықтык шығармалардың толық, бүрмалаусыз жетуі үшін мәтін үлгілерді мұқият қағаз бетіне түсіру, және де жазылып алынған үлгінің құжатын беру - жинаушылық ісінің қиындығын, күрделілігін аңғартады. Фольклорлық үлгілерді жинаушылардың мақсатіры да, әдістері де түрліше еді. Біразы қазақ жеріне әскери қызмет бабымен келіп, фольклорды жол жөнекей, жолжазбаларында мазмұндап келпріп отырды. Енді біреулері, ресми саясатты жүзеге асыру мақсатьшда, отарлау саясатын тереңцету, кеңейіу үшін қазақ этнографиясын жақсырақ білу үшін арнайы жинаған. Ал үшінші бір топ қазақ фольклорын ғылыми мақсатта жинаған. Олар сол кездегі түркітанушылар, шығыстанушылар еді. Үшінші топтағы жинаушылар көне қолжазбалармен қоса, өздері де ел арасына шығып, материал жинаған. Қазақ аңыздарын жйнау, жариялау, зерттеу жұмыстары әр кезеңце жекеленген фольклортанушы ғалымдардың еңбектерімен тығыз байланыста дамыды. Аңыздарды жинау мен жариялаудың алғашкы тәжірибелері XVIII ғасырлардан бастама алды. ХУШ ғасьфдағы қазақ фолыслорының жағдайы белгілі орыс ғалымдары П. Паллас, Н. Рычков, И. Георги, Г. Ю. Клапрот, Г. И. Спасскийдің еңбектері негізінде қарастырылды. Жоғарыда аталган ғалымдардың еңбектерінде, негізінен, өлкенің тарихы, жер жағдайымен қоса, хальпстьщ эдет-гүрпы, аңыз-әңгімелері, тұрмыс- тіршілігі, өмір салты туралы ақпараттық деректер берілген. Бүл дэуірде фольклортану ғылымы жоғары деңгейлі кәсіби арнаға түспегенімен, ғылым ретінде жекеленген белгілері туып, қалыптаса бастағанын, әсіресе қазақ фольклоры туралы, этнографиялық негізде болса да, пікір айту, оның халық өмірінде алатын маңызын анықтау,
фольклорлық үлгілерді жинау, жазып алу, орыс тіліне аудару сияқгы жұмыстардың рөлі ерекше болды. Фолыслорды, оның
ішінде аңыздарды жинау үрдісі
фолыслортанушылар- Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, В. Радлов, Г. Н. Потанин, Ә. Диваев еңбектерімен байланысты. Олардың еңбектерінде үлплерді жинау, жариялау, зерттеудің өзіндік әдіс- тәсілдері көрініс тапқан. Алғашқы кезеңде аңыздар мақсатты түрде зерттелмеген, негізінен тарихи этнографиялық сипатга болды. Дегенмен, этнографиялық сипатына қарамастан, халық ауыз әдебиеті үлгілері, оньщ ішінде аңыздар молынан жинадцы. Бұл тәжірибе фольклорды жинаудың одан әрі дамуына өз септігін тигізді. п . Й Щ фолыслорын жинаушы, жариялаушы, зерттеушілер дегенде Ш. Ш. Уалиханов, В. В. Радлов, Ы. Алтынсарин, Г. Н. Потанин I Диваев
еңбектерінің маңызы
қарастырылғанымең, қазақ
фольклорын жинауда ең көп еңбек тыңцырған Мәшһүр-Жүсіп Көпеев сонымен қатар Кеңес үкіметі кезінде есімі аталуға тыйым салынған Ә.Бөкеиханов, А.Байтұрсыновтардың еңбектерінің ғылымға еніп ендьевді зерттеле бастауы- қазақ фольклортану гылымының кенжелеп қалу себептерін сипаттайды. Еңді фольклортанушы ғалымдардьщ аңыздарды жинау ісіне қосқан үлесін зерделесек. Қазақ фольклорын жинау, зерттеу ісіне сүбелі үлес қосқан фольклортанушының бірі - шығыстанушы, этнограф Ш. Уалиханов болатвіи. Оның ғылыми ізденістерінің алғашқы қадамы оның ауыз әдебиеті ескерткіштерш жинап, жазып алуынан басталды Болашак ғалымнкш мұндай ®®і§ Ц________ к . .
оолашақ Казак халкынын фольклорьш 'із д ^ Г „ е р Р® В І
«бегінде • . ~
. . р мәліметтер келтіреді. Бүл еңоекте сол д ухрдщ белгілі қайраткерлері, батырлары - Абылай, Бөгеибай Жанатаи, Сырымбет, Жэнібек, Оразымбет, Малайсары Баян
тырларга қатъгсты он торт аңыз жинақталған. Бұл аңыздардың тарихи әрі мәдени маңызы зор. Ол өз тарапынан XVIII гасырдаш т аш Ш т аШ т . 1Ш ■ ■ ■ Тарихи
мұндай білуге
іч^нды естелік орнына жүреді. Анызлао соп зшангы Н адамдардыц Іс-Эрекеті„ ауызлан-аунзга тара™ , свздер. АІ а т а анпмелердін каТ ш Г гі ш
аңыздарының кеибір айьфмашылықтары бар. Казак тарихының жагдайларьш заманында өз отаңдастарынан артық білген Шоқанның ел
аузындағы аңыздарды талғаусыз тізбей
ен маңыздыларын ғана екшегенін, бұл мәселеге ғылыми таркщан келгенін, үлкен жауапкершілікпен қарағанын атап өтуіміз керек. Еңці Ш. Уалиханов жинаған аталған аңыздарға тоқгалып өтсек. н төрт аңыздың бірінде - Абылайдың Бөгенбай мен Жанатай батырларды жауға атгандьфып, біраз уақыт хабарсыз кегкенде Абьшаи тьінышсызданып, қасындағы жыраудан «Менің батырларыма ДеП С¥равды- Б¥вдР жыраудың «батырларын аман-есен олжалы оралады» деген жорамалының дұрыс келгенін естігенде «төбем көкке жетаендеи болды-ау» дегені бұл ерлердің ел адлындагы беделш аиқындай түседі. Енді бір аңызда АбылаЬдьщ Н Н В бит* каһарланып, Қол жинапшы, ханга қарсы ешкім Геле 2 2 ЛД^авда Бұқар жыраудың басу айтқаны келтірілген. Тағы бір аңызда Абылаидың Түрюстаннан шығып, Әбілмәмбет ханға беггеген жолында бірақ уақыт өткенде өз атын жасып^ш ------- •
• * кісшщ үйінде жүргені, оның әйелі жолаушының сыпайылығын тартымдылыгьш байқағаңцығы, Дэулетбай бұл жігітгің мэн-жайын қасьшда ерш жүрген Ораздан сұрап, оны Әбілмәмбетке ертіп аларганы, Дәулетбайдьщ Абылайға кейін жорықтарда сан аты шыққан Шалқұирық атын сыиға тартқаны туралы айтылады. Бұл ел арасында кең тарған аңыздардың бірі. Евді бір аңызда Абылайдың қалмақ ханы Қалдан Сереннің қолына түсш қалып, қалай босап шыққаны туралы айтылады. Бір соғыста Абылаи қалмақ ханының ұлы Шарышты өлтіреді, ақырында өзі жау колына түсш қалады. Аңызда Шарыштың анасының баласының өлімін естіген соң, тұгқынға түскен Абылайды зәбірлегені акьфыңда Қадцан Сереннщ аманат алып қалып, Абылайды босатып жіберген туралы айтылады. Тарнхн шындық пен аңыз арасында аиырмашылық жоқ
емес, шындығында, Абылайдың жоңғар
тұткынынан босап шығуьгаа орыс пашталығының талап етуі себепші болтаны анық. Шоқан Уалихановтың жинаган аңыздарының тагы бірінде ьілаидан үш жүз
баласының ішінде
кімдерді ерекше
сыйлаитындыгы туралы сұрақ қояды, сонда Абылай: «өзімнен бұрыңғылардан екі адамға: Қалдан Сереннен тоқсан татқынды қайтаган Қаракесек Қазыбекке, сол секілді өз адамдарын тұтқыннан алып шыққан уақ Дербісәліге, сүйсінуге болады. Мұның алғашқы тұгқындары Қалденнің алдына барып, сұрап алды, соңғысы үйіңце отырып
ақ жауды қорқытып, адамдарын қайтара білді. Өз қарауымдағы батырлардан байлық, батырлық, мінезге келгенде Бәсентиін Малайсарыдан, ақыл мен ерлікке уақ Баяннан асатыны жоқ» деген екен. Аталған батырлардың тарих істері өтке көп. Аталған батырлардың осыншама асқақ дәріптелуі бекер деуге болмайды. Қандай да аңыздың негізшде шындық жататыны белгілі. Ш.Уалиханов жазып қалдырған батырлар туралы аңыздардың бір тобында Оразымбет, Баянбай батырлардың ерліктері туралы айтылып өтіледі. Бастысы, жазбаларда басқа ешбір жерде кездесепейтін деректер де ұшырасады. Мысалы, сіргелі Елшібек батыр өзін қолға түсіріп, атьш олжаламақ болғанын сезіп қойып, жау алдьша әдейі келіп, оқ
дарымайтын жерге
келгенде шапшаң
қимылдал дұшпанынан айласын асьшған екен алу мүлтіксіз алғаны XX ғасырдың алғашқы жартысында фольклорлық үлгілерді жинастыру XIX ғасыр соңындағы дәстүрді павдалана отырьш жаңашыл бағыт алды. Алғашқы, 15-20 жылда аңыздарды жинау стихиялы болып көршгенімен, зертгеулер барысында фольклорлық мәтіндерді жеке адамдардың көмегімен ғылыми
мақсатпен жиналғаны аңғарылады. Айтушының аузынан тікелей жазып алу әдісімен тәжірибе жинақтаған, жинаудың амалдары мен әдістері жетілдіріліп отырғаны бақалады. Ел
арасьшан мәтіндерді жинаушылардың өзіңцік
жазып алу
әдістері орнықгы. Жинаушылардьщ ғылыми
дайындығыны аз болғаңдықган фольклорлық шығармаларды айіудан жазып алуға мән бермеуі де дағдыланбауы да кездеседі. Аңыздарды жинаудын бір хәсілі-
жер-жердегі арнайы
Г Г арҚЬШЫ жинаУ- Яғни, жинаушылар өздерінің сенімді “ сып ТУРатын адамдарының көмегіне сүйеніп, сол жердін ауыз әдебиеп үлгшерш жинастырды. Бұл тәсіл арқылы жинаудың асты ерекшелігі- тұрғылықты болуғандыгында. Тәсідцің тиіңцілігі бірхншіден, тұрақтъі бір мекенде түрьш, фольклорды сол маңайдаіі үздхксіз жинау, екшшіден, фольклордың барлық жанрлары асықпай
тұрғылықты туысқандары т.б. ісіне
іуы^шадары т.о. тартылады. Сондай-ақ жинаушы хабаршы- тшшілердщ де көмепне сүйенеді. Бұл әдіс негізінле Г. Н П т*»™ ^ м е н • ° Л баРҒаН В Я түрғылықты халқымен кездесш, олардың көмегімен көптеген аңыздарды жинастьфғаи болатын. Сонымен қатар, ол материалдарды экспедициялық тәсіл арқылы да жинастырған. э к с п ^ и аРНаЙЫ ¥йывдастыру. Қазақ халқының тегіне, тарихына байланысты аңыздарды жинастырған А. И. Леволш ■ § ■ ■ макызы О н 2 Я Н 1832 хылы жарык керген, салхаітама, аш атгш а ж а эй Г ^ түрщцеп еңбектерінің Ы щ е гі § квлевдісі д . Я Ш ■ Қырғыз сипаттамасы» атты үш томдық зерттеу еңбегі. арьшың ЙНЬПСГаЛҒан анықтамалар бойынша, қазақгың б а
т ^ РМШіаРЫД аЛГ ШҚЫЛарДЫҢ бІрІ 6ольш жазып ала оастаған Г. Н. Потанин. Ол белгілі
астроном К. Струвенін ГыГ^ТзГ" М КӨ П ТегеН ауЬІ3 ЭДебиетІ ү” алған- 1876 ЖЫЛЬІ Монғолияға жасаған саяхатга істеген ж ^істары ны н нәтижесінде жиырма сегіз анызьш б а о т Щ Жинаған аңыздарының басым көпшілігі әлем, әлем жаратьшысы туралы
аңыздардан құралған. Атап айтар болсақ, «Көртышқан» ■ ■ I <<А- ШҚЬІ адамдар» т.б. аңыздардың барлыш да рбағатайда жазылған ( 1895 жылы Ақмола облысы, Көкшетау уезіңдеп Уалихановтардың ауылына барады. Мұңца Петербург университет] нш тл/лг^и-п' __ ______ "
жазып алған («Большая медведица», «Үркер», « с Т о е вГ и коТ в природе», «Предание об избрании Чингис-хана», «Череп» т б ) Бул магериадцардын барлыгьш 1916
жылы « ж і л Ш И
журнальщда « Казак-кыг™ а | | | ертегілері мен ^цыз- . . ’ р ----- --- срісылсрі мен аңыз- ңпмелері» атты жинақ болып жариялады. Жалпы, Г. Н. Потаниннін фольклорлык үлгшерді жинауыньщ басты екі кезеңі байқалады Бірінші кезең XIX ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдардагы экспедицияларға *---------
* георграфиялық мівдеттерін атқарғанымен, жолшыбай қазақ ауыз материалдарды да жинай *ҮРген- Ал, екінші кезең XIX ғасырдың тоқсаньшшы жылдармен баиланысты. Бұл кезеңде Г. Н. Поганиннің төңірегіне халық
Г. Н. Потаниннің басшылығымен түседі.
дамуына — ----- ^ОИЛСІМЫСІЫ, I буЦ- ЖЫЛЫ «Далауалая™ газетінің» 30-31 сандарында «Қазақтардың арасында әр түрлі оилап шығарылған өлең, қисса, ертегілерінің, әдет зақцарының керекті болғаны В М ІШ ІІІ ШЙйШЙШ__________
бұл мақала кейін фолыслорлық мұралардың тікелей тәсіл әдіс арқылы тездепп жинауға, кешенді түрде зерттеуге эсер еткен мақала жариялады. г.
Н. Потаниннің 1913 жылы Қарқаралы уезіңце жасаған экспедициясының нәтижесінде аңыздар мен ертегілер көптеп жиналды. Жиналған «Үш ойшы», «Дариға қыз», «Народ мын» аггы аңыздарын орысша тіл білетін қазақ студенттері (Әлімхан Ермеков) орыс тіліне аударған болатын. Сырымбетке барған сапарьшда, халық ауыз әдебиетш жинауға Ш. Уалихановтың туысқандары Жақып Махмұд, Қоқышты тартады. Олар Потанинге ертегішілерді тауып’
сөйлемдерін жазып алып отырады. Ол тхл ерекшелікгерін елеген жоқ, оның есесіне мәтіндердщ мағыналық өзгерісіне баса назар
аударды Әо
шьіғарманьщ түрлі нұсқаларын жазып алып, өзара салыстырга^ алғашқы түркітанушылардьщ бірі болды. Ж ғасырдағы фольклор үлгілерін жинаушылар еңбегінің маңыздылығы- көп жылдық тәжірибеге сүйеніп, халықгық жазып а ^ әдісін қалыптастырды. Әр жинаушыньщ өзіндік ерекшелігі болды Р ™ У Ш ЬИ Ы К ЙМ І ^ о в к а карағаңца |Ш еді.
Мысалы, В.В.Радловтың негізгі
мамандыгы тілтанушы болғанын ескерсек, оның жинау әдісінің негізгі мақсаты- ж е р гі^ гі сөз. Т
1ЛП1Н Ш Н К И УЛУИ__ •__1 ^
« р іи ш п і Тілдің құрылысын дүрыс жүктеу/скачать 5,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|