Қазақ болмысын қалай қалыптастырамыз

 
202 
іздейтіндер  тек  қана  атақты  ғҧламалар  мен  оқымыстылар  емес.  Ҿз 
ҧлтының тағдырына немқҧрайлы қарай алмайтын ҽр зерделі адам бҧл 
сҧрақтарды  ҿз  санасынан
 
ҿткізеді,  ойланады,  қолынан  келгенінше  іс 
тындырады. 
 
 
...Б
i
зд
i
ң  ойымызша  ҧлт  болмысы  туа  б
i
тпейд
i
,  оны  бірте
-
бірте 
заман  мен  қоршаған  орта  қалыптастырады.  Болмысынан  туа  бітпей 
бірте
-
бірте  қалыптасқан  қасиет  заман  талқысына  тҥсіп,  шеттетілген 
кезде,  қоршаған  ортасына  қажетсіз  боп  кҿрінуі,  соның  қырсығынан  
кҥрт  жоғалуы мҥмкін. Ҿзгеріске ҧшырған, немесе ҧмытылған ҽдет пен 
ғҧрып,  кісілік  пен  кішілік,  парыз  бен  борышты  сезіну  сезімдері, 
жоғалтқан  ҧлт  ҿкілінің  болмысына  ешқашан  ҿздігінен  оралмайтын 
секілді.  Осындай  кезеңдер,  ҽр  қилы  замандар  бҧрындар  да  қазақ 
халқының біраз табиғи қасиеттерінен айырған болар. 
 
 
Міне,  қазақ  халқы  тағы  да  сана  мен  әдет  мәселесін  талқыға 
салар  нағыз  ӛтпелі  кезеңге  тап  болды.
 
Бҧл  кезеңнің  жақсылығы  –
 
қазақ  елінің,  оның  ҽр  азаматының  қай  жолға  тҥсемін  десе  де  сҿз  бен 
ой еркіндігі ҿз қолында.  Осындай кезеңге тап болған екенсің –
 
ойлан 
да  толған, қалаған дҧрыс жолыңды тап.
 
 
Бірақ... Қазақ халқының ―ақылды ойланамын дегенше тентек ісін 
бітіреді‖ деген дана мақалы бар болатын. Сол даналық сҿз бҧл жолы 
да расқа шықты. Қазақ зиялылары ―не істейміз‖ деп ойланып, толғанып 
болғанша  орыс  тілді  бауырларымыз  бен  соларды  айтақтаушылар  ҿз 
шаруаларын тындырып та тастады.
 
 
―Қазақ  орысқа  қосылмаса  ел  бола  алмайды‖,  ―қос  тілді 
пайдаланбаса  тілі  тіл
 
бола  алмайды‖,  ―қазақтың  қолынан  қой 
баққаннан басқа не келеді?‖... деген секілді, жауыңнан бетер жаулық 
жасайтындар
 
бірден басын кҿтеріп, айқай шуға батырды да кетті.
 
 
Сҿз  ең  қасиетті  нҽрсе.  Қазақ  халқының  кеңес  заманында 
беттеріне  ҧстаған  ең  кҿрнекті  азаматтарының  аузынан  шыққан  бҧл 
сҿздерді  қуаттаушылар  табылып та жатты.  Сан ғасырлар бойы  басқа 
тҥскен ауыр зардаптардан басы мен санасы босап, ойланар сҽтте ел 
болмысына,  ҽлгілер  ҽсер  етіп,  қате  пікірлер  орнай  бастады.    Кейбір 
билікке  таласу  тартысы  ҽсерінен,  бостандық  атты  қасиетті  ҧғымды 
болмашы  атаққа  айырбастау,  демократия  деген  сҿзді  сатқындық  пен 
опасыздық  мағынасына  дейін  тҿмендету  секілді,  жек  кҿрінішті 
процестер  жҥріп  жатты.  Кейбір  мҽңгҥрт,  нигилист  жандар  арасында 
ҿркениетті  саналатын  елдерге  шексіз  еліктеу,  сол  жолда  барлық 
ҧлттық қҧндылықтарды талақ етуге дейін бару етек алды.
 
 
 
Демек,  осы  кезеңде  қазақ  зиялыларының,  қазақтардың  қазақ 
болып қалғысы келетін ҿкілдеріне сан ғасырлар бойы қалыптасқан ҧлт 
болмысын  революциялық  ҿзгер
i
ске  ҧшыратпау  жағын  қамқорлау 
қажетт
i
л
i
г
i 
туады. 
 
 
Ондай ҽрекет жаңа ойлар мен жаңа сҧрақтарды туғызары заңды 
нҽрсе. Солар ішіндегі ең батысы: 
 

 
203 
 
Болашақ  қазақтарды  қаз
i
рг
i 
т
i
рш
i
л
i
к  селері  (қазақтар)  қандай 
тҥрде, қандай санада кҿрг
i
сі келед
i?..  
 
Осындай ойлар шытырманының бір жерге тоқайласар, бір тҥйінге 
тҥйілер жері болады екен. Ол тҥсінікті болды...
 
 
Болары  болған,  бояуы  сіңгендерді  қайта  тҽрбиелеймін  деп 
тырысу босқа тҿгілген тер. Ҽуелден дҧрыс жолға бағытталмағандарды 
енді  даңғылға  шығарамын  деп  тырысу  қажет  бола  қоймас.  Ендігі 
барлық жҧмыс жас балалар санасы ҥшін кҥрес.
 
 
Болашақ ҥшін кҥрес деген ол –
 
жастар санасы ҥшін кҥрес!
 
 
Жастар  санасы  ҥшін  (ел  болашағы  ҥшін)  кҥрес  біріншіден 
тҿменде  қойылмақ  сҧрақтарды  тҿтесінен  қойдыруға  амалсыз  мҽжбҥр 
етсе,    екіншіден:  қазақ  халқының  ҧзақ  бодандық  кезеңдегі 
жоғалғалтқандарының  шамадан  тыс  кҿптігі  ҽсер  етеді.  Ойланып 
кҿрелік...
 
        
...Ел
-
жҧртымыздың 
ҿз
i
м
i
з 
б
i
лет
i
н 
қонақжайлығы 
мен 
қайырымшылдығынан кҽз
i
р бойымызда қаншасы қалды? 
 
 
...I
зг
i
л
i
г
i 
мен аңқаулығының бҧ кездегі жобасы қандай? 
 
 
...Қазақ есігіне қҧлып салмаған ел еді, енді қҧлып емес темір есік 
жасататын жағдайға жетті. 
 
 
 
...Ҥлкен  кісі  алдын  кесіп  ҿтпейтін  ҽдетпен  тҽрбиеленетіндер  
ішінен  енді  ҽкесін  қарттар  ҥйіне  тапсыратындар  табылып  жатыр. 
 
...Былтыр жоғалтқан тҥйесін биыл тауып алатын жҧрт, енді кҿрші 
қорасынан мал ҧрлайтын болды. 
 
   
 
Жоғалтқандарымыз кҿп секілді...
 
 
Жоғалтқандарымызды енд
i 
қайтарып орнына келт
i
ру мҥмк
i
н бе?.. 
 
 
Жоғалтылғандардың бҽрін бірдей қайтаруға тырысу қажет  пе?.. 
 
 
Жоғалта  қоймағандарымызды  бойда  сақтап  қалу  ҥшін  не 
істейміз?..
 
 
Ауыл  қазақтары  «асфальт  қазақтары»  деп  атаған  қалада  туып, 
таза  қалаша  тҽрбие  алғандар  мен  ауылда  туып    таза  қазақша 
(қазақшылықтың  кҽзіргі  деңгейінде)  тҽрбиеленіп,  қалалық  қазақтар 
«мҽмбет»  атап  кемсітетін  ауыл  қазақтарының  араларын  қалай 
жақындатуға болады?..
 
 
Бҧл  сҧрақтардың  ҽр  қайсысының  ҿз  тағдыры  бар.  Бҧл 
сҧрақтардың  туындауына  себеп  болған  ҽр  кезеңдерде  ҿткен  тарихи 
кезеңдер мен ҽдейі ҧйымдастырылған саясат қортындылары жатыр... 
 
 
Біз  осындай  ойлардан  туар  сҧрақтарға  жауап  іздеу  барысында 
кҿңіл  тоқтатқан,  дҽлелдеуді  қажет  етпейтін  ақиқаттардың  бірнешеуін 
атап ҿтпек болдық: 
 

 
ҧлт  атанып,  егемен  ел  боламын  десе  қазақтардың    ғасырлар 
бойы 
қалыптасқан 
ҧлттық 
қасиеттерін, 
елдік, 
кісілік 
қҧндылықтарын сақтап қалуға тырысудың қажеттілігі;
 

 
қазіргі  ерекше  кҥш  алып  тҧрған,  ҽлсіздер  болмысынан  ҧлттық 
қасиеттерді  еріксіз  зорлап  ығыстырып  шығарып  бара  жатқан, 
батыстық  жҽне  еуропалық  –
   
қатыгездік  пен  ҽлімжеттікке, 

 
204 
ҿзімшілдік  пен  тексіздікке  арқа  сҥйеген  ҿмір  сҥру  ҥлгілерінің
 
қуатты тегеурініне, қазақтың ҿз болмысындағы ҧлттық, азаматтық 
қасиеттерін қарсы бағыттап, қарсылық кҿрсету қажеттілігі; 
 

 
ҽлі  жоғалтып  ҥлгере  қоймаған,  ҽлі  бойда  сақталған  ҧлттық 
қҧндылықтардың керектер
i
н ҧстап қалу ҥш
i
н, бағзы заманнан бер
i 
сол  қасиеттермен  б
i
рге  жасасып  келе  жатқан,  сол  қасиеттерді 
қалыптастыруға  жағдай  жасаған  ҧлттың  тҿл  заттары  мен  ҽдет
-
ғҧрыптарын,  ҿнері  мен  ҿнегесін  заман  ыңғайына  бейімдей 
отырып
 
сақтаудың даусыздығына кел
i
су керектігі.
  
         
 
Жалпы  адам  боп  жаратылғандардың  бҧ  тірлікте  жалғыз
-
ақ 
міндеті  бар  деп  ойлаймыз,  ол  артына  ҧрпақ  қалдыру.  Ҧрпақ 
қалдырғанда да жақсы ҧрпақ қалдыру. 
 
 
Сонымен не тындырып ҥлгердік?.. Не тындырмақпыз?..
 
 
Сонымен не бҥлдірдік?.. Қалай тҥзетуге болады?..
 
 
Тындырған мен бҥлдіргенді қатар алып жҥрер
 
болсақ...
 
 
Жҧма намазына барып, айлапат мешіттің ішіне адам сыймағанын 
кҿріп,  оның  кҿбі  жастар  екенін  байқағанда  қалай  қуанбассың.  Біз  бҧл 
мысалды  діндарлық  сезіммен  емес  адами  сезім  арқылы  айтып 
отырмыз.
 
 
Адам  болып  жаратылып,  қазақ  болып  қалыптасып,  ҿз 
мҽдениетін, ҿз ҽдет
-
ғҧрпын  ҿзге ҧлттардан кем емес оздыра дамыта 
алған  қазақ  халқы  бостандығынан  айрылған  кҥннен  бастап,  егемендік 
алғанына  дейін  талай  рухани  қҧндылықтарын  жоғалтқан  еді.  Енді  ҿз 
билігі  ҿзіне  тиген  шағында  жоғалтары  бҧрынғыдан  кем  болмайды  ма 
деген  қауіп  туындай  бастады.  Сҿзіміздің  басын  осындай  кҿптеген 
мҽселелерді  қамти  бастағанмен  бҥгінгі  ҽңгіме  желісі  етіп  біз  тек  қана 
мектеп жасындағы балалар туралы сҿз етпек болып отырмыз.
 
 
Мен  ҿз  басым  кҿшеде  келе  жатып  бір  топ  қазақ  жастарының 
даурыға сҿйлесіп келе жатқанын кҿргенде ―қҧдайға шҥкір‖ деп, қанағат 
сезіміне бҿленетін жанмын. 
 
 
Біз  секілді  егдерген  кісілерге  сондай  сезім  сыйлайтын 
жастарымыз  шағын  аудандарға,  мектептерге  бҿлініп  жақ
-
жақ  боп 
қақтығыс  ҧйымдастыратынын  естігенде  сҥрген  ҿмірің,  сҿйлеген  сҿзің 
босына ма деп те қаласың.
 
 
Кісілік жолындағы баспалдақтарды бір
-
бірлеп аттап, ҿзінің ҿмірге 
деген  болашақ  даңғылын  анықтау  жолында  жҥрген  жастарды  кҿріп, 
олардың  жетістіктеріне  бола  мақтаныш  сезіміне  бҿленсең, теледидар 
кҿрсететін жезҿкшелік жолға тҥскен қазақ қызы туралы естігенде бҥкіл 
тіршілік иелерінің бетіне қарай алмастай намыстанасың.
 
 
Қазақ  жастары  ҽлемдік  жарыстарға  қатысып  бірі  ҽлемдік 
деңгейде  шахмат  жҥлдесін  жеңіп  алып,  бірі  скрипкадан  Поганини 
жҥлдесі  ҥшін  жарыста  Италияда  ―қазақтың  ғажайып  қызы‖  атанып 
жатса,  енді  бірі  олимпияда  жеңіскері,  енді  бірі  Қарақҧм  мен  Сахара 
шҿлін  жаяу  жҥгіріп  ҿтсе...  санай  берсе  қҧдайға  шҥкір  сан  беттерді 

 
205 
шимайлап  шығуға  болады,  ал  енді бір  бауырларымыз  арақкештік  пен 
нашақорлық  жолына  тҥсіп,  ошақ  жағып,  от  басын  қҧрып  ҥлгермей 
жатып, ел бетіне жағылған кҥйедей болып жатады.
 
 
Ҽлгідей жағымсыз қылықтар біздің заманның еншісі ме, ҽлде сан 
ғасырлар  бойы  ҽрбір  кісі  санасы  ҥшін  айқасқа  тҥсіп,  бір
-
бірін  жеңе 
алмай, жарысып келе жатқан қҧбылыстар ма?..
 
 
Не
 
істеу керек?
 
 
Біздің қазіргі кезде анық кҿзіміздің жеткені енді қол қусырып қарап 
отыруға болмайтыны.
 
 
Жақында  бір  ошақ  басында  осындай  ҽңгімені  ҿрбіттік.  Ел 
сыйлайтын  бір  қартымыз  бірден  қазіргі  жастардың  бҧзылып  бара 
жатырғандығын  уайым  қылып,  мектеп  тҽрбиесін,  мҧғалімдерді  тҥкке 
тҧрғысыз  етіп,  лауазымды  адамдар  атына  сын  айтып,  ҿкіметтің 
дҽрменсіздігін дҽлелдемек болды.
 
 
Ойланбай  тыңдайтындарға  ол  кісінің  сҿзінің  бҽрі  рас  кҿрінуі  де 
мҥмкін.  Бірақ  біз  ҿзінен  арнайы  сҧрастырып,  жалпы  жағдайды  
анықтағанымызда  барлығымыздың  басымыздағы  ортақ  кемшілігіміз 
сыншы бойынан да сес беріп шыға келді. 
 
 
Бҽрімізге ортақ кемшілік дегеніміз не?
 
 
Ол  кісі  де,  бҽріміз  секілді,  кемшіліктер  туралы  бҽрін  ауызбен 
айтқанымен,    қолдап  ештеңе  жасамайды  екен.  Бел  шешіп  ештеңеге 
кіріспейді екен. Оның ойынша оның немерелері мен шҿберелерін біреу 
тҽрбиелеп, дҧрыс азамат етіп беруі қажет екен. 
 
 
Біз сол жерде отырып осындай мақала жазу керек
-
ау, тек жазып 
қоймай  бел  шешіп  бір  іске  кірісу  қажет
-
ау  деген  ойға  қалдық.  Ҽлгі 
ҽңгімемізді жалғастыралық.
 
 
 
Ақсақалға  біз  бір  қарсы  мысал  келтірдік.  Оған  жасы  отыздан 
асқан  танысымыз  (Алматыда)    бар  екенін  айттық.  Сол  кісінің  ҥйінде 
қонақта  болғанымызды,  сонда    кҿргенімізді  ҽңгіме  етіп  бердік.
 
Сіздерге де айтып берелік...
 
 
...Сол  ҥйде  қонақта  отырмыз.  Кешкі  қонақ  асымыз  сҽл  ҧзаққа 
созылып  кеткен  болуы  керек,  ҽлгі  ҥйдің  тоғыз  жасар  баласы  (аты 
Тоқтамыс)  ҽкесінен  кешірім  ҿтініп  қҧптан  намазын  оқығысы  келетінін 
айтып, дастархан басынан ҧлқсат сҧрап тҧрып кетті... Алпыстан асқан 
жасымызда алты жасар баладан ҥлгі кҿріп, бетіміз қызарып, кҿкірекке 
солайша ой тҥйген едік.
 
 
Қонақтық  мезгіліміз  аяқталып  тарамақ  болып  жатырған 
болатынбыз.  Ең  кіші  ҥш  жасар  қызы    (аты  Мамыр,  қонақтар  алдында 
мақтанғысы  келген  болуы  керек)  ―ҽн  ҧранды  айталықшы‖  деп,  сҧрап 
қоймады.   
 
 
Бес  баласын  орын
-
орындарына  тҧрғызып,  отыздан  жаңа  асқан 
бақытты ҽке мен шеше жеті адамдық хормен бірнеше қазақ ҿлеңдерін  
айтып кҿңілімізді кҿтерді. Ең соңынан Қазақстан Республикасының ҽн 
ҧраны  айтылды.  Қонақтарға  қатты  ҽсер  еткені  соншалық  тыңдап
 

 
206 
отырған  бес
-
алты  қонақ  орындарынан  тҧрып,  ҥй  иелеріне, 
балаларына, ҽн ҧранға қҧрмет кҿрсетті...
 
 
Сонда жастар санасы ҥшін кҥрес дегеніміз не?
 
 
Оны жҥзеге асыру кімнің қолында?
 
 
Мақаламыздың  басында:  ―Жастар  санасы  ҥшін  кҥрес,  ол  –
  
болашақ ҥшін кҥрес‖ –
  
дедік. 
 
 
Міне,  балаларының  санасы  ҥшін,  халқының  болашағы  ҥшін 
қолдарынан келгенінше іс тындырудың бір мысалы.
 
 
Міне, қазақ болмысын қалыптастыруға еткен еңбек! 
 
 
 
4.12
. Жан экологиясы  
 
 
 
Жан мҧқтажы мен тҽн мҧқтажы…
 
 
Жан рахаты мен тҽн рахаты…
 
 
 
Бiздер,  адамдар,  бiраздан  берi  бҧл  сҧрақтарға  ерекше  кҿңiл 
бҿлiп, ерекше мҽн берiп жатпай
-
ақ ҿмiр сҥрiп келген сияқтымыз. Бiрақ, 
гректердiң  экология  деген  сҿзiн  бiлетiнбiз.  Оның  –
 
жандылардың 
(адам, аң, ҿсiмдiк) бiр
-
бiрiмен жҽне олардың жан
-
жақтағы ортамен ара 
қатынасын  зерттейтiн  биология  ғылымының  тарауы  екенi  де  белгiлi 
болатын.
 
 
Соңғы  ғасырлардағы  ҿндiрiс  кҥштерiнiң  ҿсуi,  сол  арқылы  пайда 
табу  дегеннен  шыққан  адам  мен  табиғат  арасындағы  қарым
-
қатынастың  бiржақты  ҽрбуiне  байланысты,  ҽлемдi  дҥниежҥзiлiк 
деңгейдегi катоклизмге жеткiзу қауiпiн тудырды.
 
 
Бҧрынғы  ғасырларда  адамдар  аралындағы  негiзгi  бҽсеке 
дҥниежҥзiлiк билiк ҥшiн болатын болса, ендi адам ҥшiн байлық басты 
мҽселеге  айналды.  Бҧрын  дҥниежҥзiлiк  билiкке  тек  қана  кҥштiлеу  бiр 
ел  кҿсемi  ҧмтылатын  болса  ендi  қалтасында  азды
-
кҿптi  ақшасы 
барлардың бҽрi ҧмтылатын болды. Байлыққа ҧмтылған кез
-
келген кiсi 
басқалармен  жарысқа  тҥстi,  содан  барып  ҿз  iсiнiң  табиғатпен  қарым 
қатынасына,  басқа  адам  мен  табиғатқа  келер  зиянға  кҿңiл  аударып 
жатуға уақыт таппайтын жҽне ол ҥшiн қаржы шығаруға да қҧлқы аздау 
болды. Соның қырсығымен ауа заводтар тҧрбасымен буланып жатты, 
сулар  зҽр  тҧзбен  уланып  жатты,  жер  қҧрап,  кҿл  кебе  бастады.  Бiраз 
адамдар  дер  кезiнде  экология  мҽселесiн  кҿтерiн  бақты  бiрақ  бҧл 
мҽселенi  ҽзiрге  шеше  алатын
 
емес.  Кҥннен  кҥнге  бiр
-
бiрiмен  саны 
жағынан  да,  сапа  жағынан  да  ҥндес  жатқан  табиғаттың  барлық 
жаратқандарының  ара
-
қатынасы  ендi  қайтып  тҥзеуге  келмейтiндей 
болып бҧзылу қаупi кҥшейте тҥсуде. Дiни аңыздардың айтуы бойынша 
бҧндай  ауытқушылық  бҧрындар  да  болған,  ара  қатынастар  бҧзылған. 
Бiрақ  олар  табиғаттың  бҧзылуынан  тумаған,  адамдар  пиғыдының, 
адамдар  жанының  азуынан  туған,  ақыры  ақырзаманға,  топан
-
суға 

 
207 
айналған  делiнедi.  Бҧл  ҽңгiмемiздi  осы  жерден  ҥзе  тҧрып  сҿз  басына 
қайта ораламыз..
 
 
…Тҽн  қарын  тойғызсам  екен  дейдi,  тҽттi  жесе,  тойып  жесе 
рахаттанады, ляззат алады. Тҽн мҽселесiн тҥсiндiк деп есептелiк.
 
 
Ал жан не iздейдi? Ол неменеге мҧқтаж?
 
 
…Ғашық  бола  алған  адамның  болмысын  ерекше  леп  кернеп, 
бойын  керемет  ҽсер  билеп  маңайына    жайлы  нҧр  шашып 
тҧрады…Ғашықтар  сҥйгенiн  жаным  дейдi…  Сҥйгенiмен  қосылған 
жанның болмысын ешкiм айтып жеткiзе алмайтын ерекше кҥй билейдi, 
жаны  рахатқа  бҿленедi.  Бҧл  жан  қҧбылысы,  оның  рахатқа  батқан 
шағы.  Арман  етiп  кҿрген  перзент,  орындалған  ең  бiр  асқаң
 
арманың, 
ел қҧрметiне бҿлену…Жiгiт Отан ҥшiн жан қияды. Адамдарды тек қана 
жеке  бас  қуанышы  емес  басқалар    жетiстiгi  де  ерекше  сезiмге 
бҿлейдi…  Таныс    палуанның  жықса,  аулыңның  аты  озса,  шет  елге 
кеткен спортшы Отаныңның ҽн
-
ҧранын ойнатса..
 
 
Ел  қуанарлық  iс  тындырған,  ел  сҥйер
 
ҿнерi  бар  адамның 
қҧрметке бҿленуi…
 
 
Мiне, осындай сҽтте кiсi жаны сезiмi ерекше кҥйге тҥседi. Бҧл тiрi 
адамда жанның барлығының дҽлелi.
 
 
Жаны  нҽзiк  жандардың  алыста  жҥрiп  Отанды сағынуы,  ақынның 
арнап  жыр  жазуы…  Аталарымыздың:  ―Ер  туған  жерiне,  ит  тойған 
жерiне‖, ―Отан оттан да ыстық‖, ―Ерiнен айрылған кҿмгенше жылайды, 
елiнен айрылған ҿлгенше жылайды‖, ―Сағынған елiн аңсайды, сарыала 
қаз кҿлiн аңсайды‖, ―Кiсi елiнде сҧлтан болғанша, ҿз елiңде ҧлтан бол‖, 
–
 
деуi,  бҧлардың  қай
-
қайсысы  да  тҽн  (қарын)  қамы  емес  екенi  айдан 
анық.  Бҧлар  жанды  қамдағаннан,  жан  мҧқтажын  жоқтағаннан  туған 
қортындылар. Демек жан бар. Жанның барлығы рас болса, онда оның 
мҽңгiлiгi де рас болғаны. Олай болса о дҥниедегi жҧмақ пен тозақтың 
да  растығын    мойындау  қажет  болар.  Қҧдайтағала  адамға  жан 
жаратудан  басқа  билiктiң  бҽрiн  де  берген.  Адам    самолет  жасай 
алады,  ғарышқа  ҧшады,  бiрақ  қолдан  ҧшпақ  тҥгiл  ҽзер  жорғалайтын 
бит жасай алмайды. Сҥңгуiр қайық жасай алады, бiрақ жерқҧрт жасай 
алмайды.  Бҧның  ҿзi  жан  билiгi  Жаратқанда,  екенiнiң  дҽлелi  сияқты. 
Адамзат  ақыл
-
ойы  табиғаттың  сан  тҥрлi  қҧпия  сырына  бойлап  бара 
алды,  кҿзге  кҿрiнбейтiн  талай  ғажаптарды  оймен,  ақылмен  болжап 
бiле  алды,  бiрақ  жан  туралы  ҽлi  кҥнге  мандытып  ештеңе  аша  алмай 
келедi, аша алмауға мҥмкiн, себебi ол Жаратқанның билiгiндегi, ҿзiнен 
басқаның қолынан келмейтiн, ақылы жетпейтiн ғажабы.
 
 
Осылайша бiр шолу жасап бiз тҽн мҧқтажы, тҽн рахаты деген не? 
Жан  мҧқтажы,  жан  ракаты  деген  не?  –
 
деген  сҧрақтарымызға  қайта 
оралалық.
 
 
Екеуi де ойлап қараған кiсiге тҥсiнiктi
-
ақ нҽрселер сияқты.
 
 
Дегенмен тақырыбымыз жан туралы болғандықтан бiр
-
екi мысал 
келтiре кетелiк. 
 
 
Мысалы: Дҥние жҥзi айтып, жазып жатса: 
 

 
208 

 
дҥние жҥзiнде ең iзгi халық қазақ халқы
; 

 
олар арақты аузына алмайды екен;
 

 
бір Қазақбаев 
 
олимпиада чемпионы атанды;
 

 
Жыланбаев жер шарын жаяу жҥгiрiп айналып шықты.
.. 
 
Осы хабарларды естiген шақтағы отансҥйгіш жаны бар адамның, 
бастан  кешер  сезiмі  мен  қуанышын
 
нан  жеп  қарын  тойғызғандағы 
сезiммен  салыстыра  аласыз  ба?  Олай  болса  адамзат  баласы  тҽн 
экологиясын  жан  экологиясынан  бҿлек
 
қарауға,  тiптi  тҽн  мҽселесiне 
алдыңғы  қатарлы орын беруге қақысы бар ма?
 
 
Жан  экологиясы  мемлекеттiк  дҽрежедегi  бiрiншi  сҧрақ,  ол 
мемлекеттiк  жоспарға  алынуға  тиiстi  жҽне  қате  жiберуге  қақысы  жоқ 
бiрден
-
бiр мҽселесi болғаны жҿн.
 
 
Ата
-
бабамыз  экология  мҽселесiне  ежелден  тиiстi  дҽрежеде 
назар  аударып  келген.  Адыраспан  шығып  кетедi  деп  бiр  жҧртта  ҧзақ 
отырмауды,  ескi  жҧрт  маңына  қонбауды  ҽдет  еткен.  Ҿлексенi  жер 
қаздырып  кҿмдiрiп  жататын.  Малы  тоғытылмаған,  қойы  қҧртталмаған 
кiсiлер 
ауыл 
пысықтарының 
ҽзiл
-
оспақ 
ҽңгiмелерiнiң 
басты 
тақырыбына  айналып,  ел  аузында  кҥлкiге  iлiнетiн.  Настық  пен 
салақтық  туралы  сандаған  мақал
-
мҽтелдер  шығарып  ҧрпағын 
сақтандырған.  Суға  тҥкiру  ҥлкен  кҿргенсiздiкке  саналған.  Тҧяғы  жердi 
тесiп тастайды деп малды бiр жолмен ҥнемi айдатпайтын. Ҽр сҿзi, iс
-
қимылы  табиғатпен астасып жататын.
 
 
Жер ана, кҥн ҽке, адам бала…
 
 
Кҿп тҧрған су сасиды, ойламаған ми сасиды…
 
 
Ас бiреудiкi болғанмен қарын ҿзiңдiкi екенiн ҧмытпа…
 
 
Кiрекейдi ҿлтiрме, қор болмасын қонжығы (аю деген сҿз бiздерге 
араб тiлiнен кiрiптi)
 
 
Тҽнiн таза ҧстағанның денi сау, малын таза ҧстағанның елi сау.
 
 
Ауырып ем iздегенше, ауырмайтын жол iзде.
 
 
Жер –
 
ана, ел –
 
бала
. 
 
Бiр кҥн тойып iшкен шарап, басқа қырық кҥн азап. 
 
 
Табиғатты қамқорлау мақсатында бҧ заманда да кҥрес жҥргiзiлiп, 
қаржы да
 
бҿлiп жатыр.
 
 
Бiреу
-
мiреу не ҥшiн кҥресiп жатыр, қаржыны не ҥшiн бҿлiп жатыр 
деп  сҧрай  қалса  айтар  жауап  та  даяр  сияқты.  Табиғатты  қорғау  ҥшiн, 
экологияны  сақтау  ҥшiн…  дерi  сҿздiз.  Ғылыми  тiлмен  айтқанда    жер 
мен судың, ауа мен  судың тазалығын
 
сақтау ҥшiн, ал дiндҽр қарттар 
тiлiмен  айтқанда  табиғатты  Аллатағаланың  Жаратқан  тҥрiнде  сақтап 
қалу ҥшiн делiнер едi.
 
 
Ал егер бiреу: ―Кiм ҥшiн‖  
 
–
 
деп сҧрай қалса оған да жауап даяр 
сияқты… Адамзат баласы ҥшiн!…
 
 
Мiне  бҧл  барлық  заманның,  заманында  ҿмiр  сҥрген  барлық 
адамның  ең  басты  мҽселесi  болуға  тиiстi  мҽселе.  Ҿз  елiнiң 
тазалығының  тҽнi  мен  жанын  қамқорлауды  дҥниежҥзiлiк  деңгейде 
қалай  шешiлiп  жатқанын  айта  алмағанмен  ҿз  жобамызды  мҿлшерлеп 

 
209 
кҿрелiк.  Тҽн  мҧқтажын  қамтамасыз  ету  ҥшiн  тҽн  экологиясына  бiраз 
назар  аударатынымыз  сҿзсiз.  Ауаң  таза,  суың  тҧңық,  жерiң  қҧнарлы 
болса  асың  адал,  жегенiң  жҧғымды,  деннiң  де  сау  болары  сҿзсiз. 
Дҧрыс
-
ақ  делiк.  Бiрақ
-
ешқашан  ҧмытуға  болмайтын  (дегенмен 
ҧмытылып  бара  жатқан)  дҧрыс  шешiлуiне  шығынына  қарамай 
қаржыландырылуы  керек
 
(бiрақ  ҧмыт  қалынған),  адамзат  тiршiлiгiнiң 
бар  мағнасы  болуға  тиiстi  (бiрақ  болмай  жҥрген)  –
 
бiр  қасиеттi 
шаруаны қалыс қалдырып кетедi. Ол –
 
жан тазалығы, жан экологиясы.
 
 
Жан  экологиясын  бҧрынғы  замандарда  жалпы  адамзат  қалай 
шешiп келдi, бiз қалай шешпекпiз?
 
 
Егер  жауапты  сҧрағымыздың  бiрiншi  бҿлiмiне  жауап  беруден 
бастасақ  онда  адам  баласы  ол  мҽселенi  дiн  арқылы  шешуге, 
Аллатағалаға  сенiм  арқылы  шешуге  ҧмтылыс  жасады  дер
 
едiк.  Бҧл 
салада  кейбiр  мҧсылман  елдерi  ҥлкен  жетiстiктерге  жеттi.  Қҧран 
хадистерiн оқып отырсаңыз тҧла бойында адамшылықтан аттатар бiр 
ауыз  сҿз  таппайсыз.  Бҧл  мҽселенiң  жоқтаушылары  жетерлiк, 
сондықтан  оны  дiн  уағыздаушыларға  қалдырып  бiз  келесi  қҧралға 
кҿшелiк.
 
 
Екiншi  қҧрал
-
адам  жанының  таза  сақталуын  қамтамасыз
 
етер 
кҥштi қҧралдың бiрi, ол –
 
ҽрбiр ҧлттың ҽдет
-
ғҧрпы, салты. Қазақ халқы 
ҿздерiнiң ата
-
баба аруағына сиынып олардың аруағына тiл тигiзбеуге 
неден  де  болса  тайынбайды.  Кiсiнi  ҽдет
-
ғҧрып  бойынша  сыйлау, 
оларға ылтипат кҿрсету. Кешiрiмдi болу салты  ерекше дамыған
 
дейдi. 
Ҿз  тегiн  қҧрмет  тҧту  –
   
ҽр  адам  мiндетi.  Кҿргенсiз  дегенге  арланба,
 
тексiз дегенге арлан. Қҧданы сыйлау, жиеннiң не бiр еркелiгiн кҿтеру, 
қонақты  қҧдайы  қонақ  деп,  қырықтың
 
бiрi  Қыдыр  деп  ат  тағуы…  Осы 
сыйақты  толып  жатқан  ҽдет
-
ғҧрып,  салт
-
саналар  адам  жанын,  адам 
қасиетiн жоғары сатыға кҿтерiп келгенi сҿзсiз.
 
 
Ҥшiншi  қҧрал  –
 
ол  мемлекеттiк  идеология.  Мемлекет  ҿз 
азаматтарының  тҽнiнiң  саулығына  қаншалықты  кҿңiл  бҿлсе  жанының 
тазалығына  одан  он  есе  кҿңiл  бҿлуi  шарт.  Ҽйтпесе,  iстелiнген  iс, 
жасалынған
 
жақсылық, қол жеткен табыс кiм ҥшiн?..
 
 
Елiмiзде  бҧрындар  жетiм  болмаған,  бiр
-
бiрiн  ҿкiл  ҽке,  ҿкiл  ата 
болып  қамқорлап  жатқан.  Ажырасу  деген  ҧғым  болмаған,  отырып 
қалған қыз, ҥйленбеген ҧл дегендерге жол берiлмеген.
 
 
…Кешегi  кеңес  ҿкiметiнiң  адам  адамға  дос,  бауыр,  туыс  деген 
идеологиясына  пiсiп  шыққан  бiздер  ҽлi  кҥнге  кез
-
келген  кiсiге  сондай 
кҿзқараспен қараймыз. Одан зиян кҿрiп жатқан пенденi кҿрмедiк. Бiрақ 
ол  ҥкiмет  идеологиясының  екi  бетi  бар  болып  шықты.  Бiрiншi  бетi 
жаңағы  бiз  айтқан  болса  екiншi  бетi  адамдарды  дiнсiздiкке,  еңбекке 
немқҧрайлы  қарауға,  ҿзiне  сенiмнiң  жойылуына,  тек  қана  бiреудiң 
нҧсқауымен  ҿмiр  сҧру  формасын  бойға  сiңiру  болып  шықты.  Ҧлттық 
бет
-
бейненi  ҿшiрiп  жiберуге  айналды.  Ендi  келiп  қатыгездiк  жастар 
бойына  қайдан  пайда  болды,  олар  ҥлкендi  неге  сыйламайды,  жастар 
бойындағы iзетшiлiк қасиет қайда кеттi деп жан
-
жағымызға қараймыз.
 

 
210 
 
Жасы  он  сегiзге  толмаған  баланы  (жiгiттi)  жҧмысқа  алу  ҥшiн  ҥш 
комиссияның 
қортындысы, 
ҧлқсаты 
қажет 
болатын. 
Атақты 
академиктер,  ҿнерлi  адамдар  қарапайым  тас  қалаушыдан  аз  табыс 
табатын.  Содан  барып  адамдар адал  еңбекке,  еңбекпен  табыс  тауып 
тҧрмысын  жақсартуға  ҧмтылу  қасиеттерiн  жойды.  Соның  салдарынан 
кҽзiргi  нарық  заманында  елiмiзде  дҽрменсiз  жандар,  қолынан  тҥк 
келмейтiн  инженерлер,  табиғи  талантынан
 
он  тиын  пайда  тҥсiре 
алмайтын
  
ғалымдар, ҿнерiн елдiң рухани дҥниесiне пайдаға асырмақ 
тҥгiл бiр ҥзiм нанға айналдыра алмай жҥрген дарындар толып кеттi...
 
 
…Не iстеу керек?
 
 
Аллатағала  пендесiне  таңдағаныңды    ал  дегендей  барлық 
жаратылысты жҧптап жаратыпты…
 
 
…Жақсылық  пен  жамандық,  даналық  пен  надандық,  iзгiлiкпен 
қатыгездiк,  аштық  пен  тоқтық…  Санап  санына  жетпейсiң.  Бiрақ  жҧп. 
Екеуiнiң  бiреуiн  аласың.  Кейде  жарты
-
жартылай  да  пайдаланып  кҥн 
кешесiң.  Кенет  бiзiң  ғасырымызда  жҧбы  жоқ  ―Мҽңгҥрттiк‖  деген  жаңа 
категория  пайда  болды.  Оның  қоғамға  қауiптi  қҧбылыс  екенiн  алғаш 
рет  Ҽбiш  Кекiлбаев  ҿзiнiң  ―Кҥй‖  повестiсiнде  келтiрсе,  кейiн  Шыңғыс 
Айтыматов толықтыра тҥстi. Кҽзiр кҿзiмiз жетiп жҥр ―мҽңгҥрт‖ кейде қас 
жауыннан  да  жаңағы  синонимдердiң  екiншiсiнiң  қай  қайсысынан  да 
қауiптiрек.  Олар:    ―Ана  тiл  деген  немене,  адам  қай  тiлде  болса  да 
тҥсiнiссе  жетiп  жатқан  жоқ  па?‖…  Пушкинге  мынадай  алып  зираттық 
ескерткiш  салынған  жоқ,  оның  қасында  Абай  деген  кiм  едi?…  А  нам 
все  равно…  Мой  адрес  Советский  Союз‖  –
 
дейдi.  Нағыз  тексiздiктен 
туындайтын  ойлар,  айтылатын  сҿздер.  Барып  тҧрған  мҽңгҥрттiк. 
Мҽңгҥрттiк  дегенiмiз,  менiң  пайымдауымша,  адамның  жаратылыс 
сыйлаған ҧлттық инстингiнен айрылуы.
 
 
Ғасырымыздың емi жоқ аурулары:
 

 
адам жанының жазылмас ауруы –
 
мҽңгҥрттiк;
 

 
адам тҽнiнiң жазылмас ауруы –
 
спид.
 
 
Дҥниежҥзi  спидке  қарсы  қатты  кҥрес  бастады.  Оған  бiздiң  елiмiз 
де  қосылып
 
жатыр.
 
Қҧптарлық  ҽрекет.  Тек  қана  мҽңгҥрттiктi  адам 
жанының, қоғамның қауiптi дертi деп тауып оны да спид сияқты қауiптi 
дҽрежеге кҿтеру қажет.
 
 
Адам    жанын
 
бҧл дҽрежеге  жеткiзген  коммунистiк  идеологияның 
жетпiс жылдық ҥгiтiнiң жемiсi едi. Тҽнiмiз де, жанымыз да бiраз дертке 
шалдыққан.
 
 
Генетика  ғылыми  адам  тҽнiнiң  биологиялық,  физиологиялық, 
психикалық қасиеттерiнiң тҧқым куалайтынын дҽлелдеп бердi. Ал жан 
мҽселесi қалай?…
 
 
Нҽрестедей  пҽк  дейдi.  Жастай  шетiнеген  нҽрестенi  жҧмаққа 
барады  деп  жатады.  Нҽресте  жанының  тазалығы  осы  сҿздермен 
дҽлелденетiн  сияқты  ғой.  Сонда  жанды  аздыратын,  оның  қҧлқын 
кiсiлiк,  адамгершiлiк  нормалардан  алшақтататын  ҿзiмiз  болғанымыз
 

 
211 
ғой.  Немесе  жан  иесiнiң  араласқан  ортасының  ҽсерiнен  десек 
дҧрыстыққа жақындайды емес пе…
 
 
Демек  адам  мҽңгҥрт  болып  тумайды,  оны  тек  қана  қоғам 
жасайды.  Мҽңгҥрттердiң  қоғамға  қаншалықты  зияны  бар  екенi 
бҧрыннан да айтылып келедi, тек қана бiздiң қосарымыз
: 
 
 
Мҽңгҥрттiк –
 
жан ажалы,
 
 
 
Спид –
 
тҽн ажалы.
 
 
Ие,  бҽрi  де  адамдар  ҥшiн  делiнедi.  Шындығы  солай  ма? 
 
Адамдардың  (қолында  билiк  барлар  мен  қаржы  барлардың) 
пиғылы соны қалап, iсi соған бағытталған ба?
 
 
Бiр
-
екi  мысал  келтiре  кетелiк.  Аудармашылық  ҿнерiмнiң
 
оншалықты  емес
 
екендiгiн  мойындай  отырып  жҽне  академик  Углов 
лекциясының ҥзiндiсiн ҿз тiлiнде бергендi жҿн кҿредiм.
 
 
…В  1905г.  в  пьяной  царской  России  пили  3,5  литра  чистого 
алкоголя на душу населения (1 литр чистого алкоголя равен 2,5 литра 
водки).  В  1910  г.  –
 
3,6  литра.  К  1914  г.  производство  и  потребление 
алкоголя  подскачило  и  Россия  вышла  по  количеству  выпитого 
алкоголя на цифру 4,6 литра на душу населения.
 
 
В  1914  г.  в  России  введен  ―сухой  закон‖,  производство  и 
потребление алкоголя сокращено до минимума –
 
почти до ―0‖. Сухой 
закон в нашей стране просуществовал почти 
  10
лет и был отменен в 
1925г., только после смерти В.И.Ленина.
 
 
Уже  в  1926г.  мы  вышли  на  уровень  0,9л.  В  дальнейшем 
производство и потребление алкологя возрастало и к 1940г. достигло 
1,9л…
 
 
…  На  уровень  довоенного  1940г.  мы  вышли  только  в  1952г.  И, 
начиная  с  1952г.,  в  нашей  стране  с    алкоголем  начало  что
-
то 
твориться  совершенно  невобразимое.  Так  какие
-
то    25  лет  мы 
выскочили на уровень производства и потребления алкоголя 10,8л на 
душу  населения,  превысив  в  1980г.  средний  мировой  уровень 
потребления алкоголя в пьющих странах почти в 2,5 раза…
 
 
…По  оценки  ВОЗ  в  нашей  стране  в  1980г.  было  40,0  млн. 
алкоголиков и пьяниц. Это практически каждый  житель… что в 2000г. 
у нас будет 80,0 млн. алкоголиков и пьяниц. Это 60% всего взрослого 
трудоспособного  населения!  Эти  цифры  ошелемляют.  Нас  и 
уничтожать  не  надо.  Зачем  с  нами  воевать.  Мы  сами  себя 
цничтожим…
 
 
…Почему же люди пьют?
 
 
На этот вопрос академик Углов дал четкий и правильный ответ:
 
 
Во все века
 
распространение алкоголя держалась на лжи.
 
 
Что же такое алкоголь? В 1975г. 
XXVIII 
сессия ВОЗ официально 
признала
 
алкоголь наркотиком, разрушающим человеческое здоровье. 
Точно  такой  же  наркотик,  как  марихуана,  гашиш,  героин  и  прочие.  У 
нас же в стране он  идет в графе ―пищевые продукты‖  и продается в 
гастрономах…
 

 
212 
 
…Осы арадан ҥзiлiс жасап, аздап ойланып кҿрелiк.
 
 
Ендi мемлекет қайраткерлерi мен қолы байлыққа жеткен жандар 
халық ҥшiн еңбек етiп келiп пе?…
 
 
…Мақаламыздың  негiзгi  тақырыбы  сҽл  ҿзгешелеу  болғандықтан 
бҧл мҽселенi де сол жеткен жерiмiзде қалдырып, ҿзiмiздiң ҽңгiме етiп 
отырған жан тазалығына, жан экологиясына қарай ауысалық. 
 
 
Арақ  iше  жҥрiп  тҽн  саулығына,  жан  тазалығына  ие  болу  мҥмкiн 
еместiгiн дҽлелдеп жатпай
-
ақ қоялық
.  
Ол  туралы, тек қана, мҧсылман 
дiнiнiң қҿзқарасын келтiре кеиелiк. Дҥние жҥзiндегi қандай дiн бомасын 
iшiмдiкке  қарсы  мҧсылман  дiнiндей  кҥрес  жҥргiзбейдi.  Хадистерде  –
 
егер етегiне арақ тамып кетсе оны жуып кетiре алмайсың, оны тек қана 
ойып алып тастау керек дейдi. Ал бiздiң елiмiзде араққа қарсы уағызды 
арақ  iшетiн  кiсiлер  жҥргiзедi.  Қазақ  азаматтарының,  қазақ  халқының 
ойламаған  жерден  қас  жауы  ҿзiнiң  ата  дҽстҥрi,  қонақ
-
жайлығы  болып 
шықты. Кҿзге тҥскен, беделге ие болған азаматтарымыздың аптасына 
екi  рет  қонаққа  шақырылатыны  не  ҿз  ҥйiнде  қонақ  қабылдайтыны 
сҿзсiз.  Демек  жетiсiне  екi  рет  тойып  iшедi  деген  сҿз.  Ҿлердегi  сҿзiн 
айтып  (достықтан  гҿрi  қастыққа  жақын)  ҿлесi  мас  қылып  жiберуге 
тырысып  жатады.  Бiздiң  ҿмiр  бойы  iшiмдiк  iшпеген  халқымыз  ендi 
мҥрденi арақтап шығаруды салтқа айналдыра бастады. Садақада iшiп 
мас  болып  қалғанның  талайын  кҿрдiк.  Ал  қонақ  алдына  арақ  қоймау 
ешкiмнiң ойына кiрмеген нҽрсе, ет асып бермеуi мҥкiн, бiрақ iшiмдiксiз 
қонақ шақырылмайды.
 
 
Мен  ҿз  ошағымнан  бiр  мысал  келтiре  кетейiн.  Он  жылға  жуық 
дастарханыма  арақ  қоймаймын,  ҿзiм  iшпеймiн,  ешкiмге  iш  деп 
айтпаймын. Осы ҥш сҿзге ант бергенмiн. Ҽзiрге жҥрген жерiмде уағыз 
жҥргiзiп  келемiн.  Маған  ҿкпелеп  жатқан  ешкiм  жоқ.  Жаңғыз  жарым 
жетiстiгiм  де  бар.    Жақында  бiр  бала,  аға  Сiздiң  айтқаныңыздай, 
дастарханыма  арақ  қоймай  туған  кҥн  ҿткiземiн  деп  қҧрдастарымнан 
таяқ  жеп  қала  жаздадым,  дегенмен  кҽзiр  ҥйiмiзде  арақ  ҧстамаймыз 
дегенде  тҿбем  кҿкке  жеткендей  болды. Iшетiндердiң  бiреуге  iшпе  деп 
уағыз  айтуға  қақысы  жоқ,  ол  бҧл  шаруаға  пайдадан  зиянын  кҿбiрек 
тигiзетін  ҽрекет.
 
Ҽттеген
-
ай,  айтуға  тҧрмайтын  арақ  тақырыбына 
сонша уақытымызды жоғалтқанымыз.
  
Бҧдан  тҿрт
-
бес  жыл  бҧрын  мен 
елге  арақты  қалай  қойдыруға  болады  немесе  21+1  формуласы  деген 
идея  ҧсынғамын.  Бiрақ  оған  ешкiм  онша  мҽн  бермедi.  Шындығында 
елге  арақ  қойдырудан  оңай  нҽрсе  жоқ.  Ол  ҥшiн  19  облыстың  жҽне 
Алматы мен Байқоныр қалаларының ҽкiмдерi (21) жҽне сол ҽкiмдердiң 
ҥсiтнен  қарайтын  бiр  кiсi  тҧрмысында,  жҥрiс
-
тҧрысында  арақ  iшпеудi 
ҥгiттесе  болды.  Кейiннен  Республиканың  негiзгi  заңына  жаңағы 
аталған  орындарға  арақ  iшпейтiн  кiсiлер  сайлана  алады  деген  бiр 
сҿйлем кiргiзсе.
 
 
Сҿзiмiздi  тҥсiнiктiрек  ету  ҥшiн  бҽрiмiзге  белгiлi  ауру  мен  дҽрiгер 
ҽңгiмесiн келтiре кетелiк…
 

 
213 
 
…Науқасы  жазылмай  ҧзақ  ауырған  дерттi  кiсiге  дҽрiгер:  ―Сенiң 
дертiңнен  сауығып  кетуiң  ҥшiн  мен  аурумен  кҥресiп  жатырмын.  Егер 
Сен  ауруға  кҿмектессең  олар  екеу  мен  жалғыз,  ал  Сен  маған 
кҿмектессең бiз екеумiз ол жалғыз‖ –
 
демеушi ме едi…
 
 
Мақаламыздың  бас  жағында  не  iстеу  керек?    деп  сҧрақ  қойып, 
Аллатағаланың  бҽрiн  де  жҧптап  жаратқанын  ескерте  кеткенбiз: 
Жамандық  пен  Жақсылық,  Даналық  пен  Надандық,  Iзгiлiк  пен 
қатыгездiк…
 
 
Елiнiң  жан  тазалығын  сақтап  қалу  ҥшiн  ат  салысып  жатқан 
мемлекет  дҽрежесiндегi  идеология  жоқ  болса,  онда  мҽңгҥрттiк  пен 
қаскҥнемдiктiң, есiрткi мен iшiмдiктiң Жамандық, Надандық, Жауыздық 
дегендерге  одақтасып  алып  Жақсылықты,  Даналықты,  Iзгiлiктi 
жалғызсыратары
 
сҿзсiз.  Мiне  не  iстеу  керек  деген  сҧраққа  жауапты 
осы ардан iздеген дҧрыс сияқты.
 
 
Жоғарыда  қалдырып  кеткен  ақырзаман,    топансу  деген 
тҥсiнiктердi  жадымызға  қайта  тҥсiре
 
алсақ  жан  тазалығын  сақтауда 
дiнңiн,  жҽне  тiршiлiктi      жаратқан  қҧдiретке,  сенiмнiң  атқарары 
айрықша.
 
 
Ҽр ҧлттың ҽдебi, ғҧрпы, салты туралы де сҿз еттiк.
 
 
Демек  не  iстеу  керек  екенi  де  айқындалып    қалған  сияқты… 
 
Надандыққа,  Жамандыққа,  Жауыздыққа  одақтастар  аты  белгiсi 
болса  Адамгершiлiкке,  Кiсiлiкке,    Адалдыққа  бiр  сҿзбен  айтқанда  кiсi 
жанының  тазалығына  одақтастар  да  анық  сияқты.  Адам  жанын  
азғындықтан  сақтайтын    мемлекеттiк  идеология,  оның  одақтастары 
дiн,  ҧлттық  озық  салт
-
сана,  ҽдет
-
ғҧрып,  мҽңгҥрттiкке,  қарсы  кҥрес 
маңайымыздағы ҽр бiр жан ҥшiн ҿзге пиғылдағылармен  талас. Кҽзiргi 
жастар  санасын  билеп  бара  жатқан:  ―Есектiң  кҿтiн  жу  да  мал  тап‖  –
 
тҥсiнiгiне тойтарыс беру. Оларға нанның керек екенiн,  нансыз ҿмiр жоқ 
екенiн  мойындай  отырып,  бiрақ  сол  нанды  адалдап  жеу  керек  екенiн 
ҧқтырарлықтай    –
 
ҿмiрлi,  табиғи  қҧрал  табу  –
 
мiне  iстеуiмiз  керек 
шаруалар.  Бҧл  шаруаның  формасы  ҽртҥрлi  болуы  мҥмкiн.  Ҧлтымыз 
тек  қана  ҽдет
-
ғҧрып  арқылы  қаншама  осы  тҧрғылас  мҽселелердi 
шешiп келген.
 
 
―Ми жеме, мидай былшырап кетесiң‖, ―жҧлын жеме қҧдыққа тҥсiп  
кетесiң‖,  ―жiлiк    мойын      жеме,    ата
-
анаңа  қайырсыз  боласың‖,  ―талақ 
жеме, қырық ердiң бағын қайырасың‖ –
 
деп, бiраз тағамдарды балаға 
арам  астай  етушi  едi.  Сҿйтсек  ҽлгi  аталғандардың        бҽрi    де  адам 
денесiндегi  у  жинағыш,  қан  сҥзгiш  мҥшелер  екен.  Олардың  жас 
организмге    зиянын      тигiзуi  мҥмкiн  екенiн  биологтар  да  медиктер  де 
мойындап отыр.
 
 
Жер  сатылу  керек,  жердi  сатуға  болмайды  деген  айтыстардан 
кҽзiр  ел    ҿз  бағытынан  адасуға  айналды.  Бiздiң  ойымызша  адам 
баласы  ҿз  қолымен  жасаған  затты  ғана  меншiктене  алса  керек  едi. 
Табиғаттың  сыйын,  Аллатағала  бҥкiл  адам  баласына  ортақ  етiп 
жаратқан ―Жетi қазынаны‖ жеке кiсiнiң иеленуi қалай болар екен?.. Сҿз 

 
214 
ретiнде  еске  сала  кетелiк  бiрнеше  жыл  бҧрын  осы  тақырыпта  баспа 
бетiнде  ҥлкен  таластар  болып  жатты.  Бiреулер  жетi  қазнағы  жҥйрiк 
тазы  кiредi  десе  бiреулерi  ҽйелдiң  де  жетi  қазынаның  бiрi  едi  деп 
соқты.  Ескi  кҿз  қариялардың  айтуы  бойынша  Аллатаға  алты  қазына 
етiп адам баласының тҽн мҧқтажын ҿтеуге.
 
 
Аспан  мен  Жер,  Жел  мен  Бҧлт,  Кҥн  мен  Айды  жаратты  да  жан 
мҧқтажына  білім  берді,  аспаннан  Қҧранды  тҥсiрдi  дейтiн.  Дҽлелдеудi 
керек етпейтiн пiкiр емес пе!…
 
 
Келелi  мҽселелердi  бiрi  жалпы  Отандастарымыздың  жан 
дҥниесiне  қамқорлық  жасау  десек,  сол  қамқорлық  ҿсiресе  жастарға 
керегiрек.  Кҽзiр  кейбiр  деректерге  қарағанда  алты  мыңға  жуық  қазақ 
жастары  ҽртҥрлi  дiндерге  кiрген.  Бҥкiл  дҥние  жҥзiнде  қазақ  халқы 
атынан ҿзге дiндi уағыздап ҥгiт жҥргiзуде. Жат пиғылды адамдар бҥгiнгi 
кҥнi  жекелеген  жастар  жанына  таласса  арада  елу,  жҥз  жыл  ҿтпей
-
ақ 
бҥкiл  халқыңның  рухани  ҿмiрiн  билеп  кетпесiне  кепiлдiк  бере  аласың 
ба?
 
 
Ал  бiз  болсақ  қаржы  тапшылығын  желеу  етiп  елдiң  рухани 
тiрлiгiне  араласуды  тоқтатуға  айналдық.  Ел  кҽзiр  қазақ  мектептерi 
жабылғалы  жатыр  деп  ҥрейленуде.  Бiр  класста  қайтадан  қырық  бала 
оқиды екен дейдi. 
 
 
Теледидардың  кейбiр  каналдары  адам  баласын  не  қанiшер  не 
жынды етiп шығаратын мақсат қойғандай
-
ақ аянбай iске кiрiсiп кеттi.
 
 
Жат  пиғылды  баспасҿз,  бен  телеканалдар  арам  ойлы  ҿзге  дiндi 
уағыздаушылар  Қазақстан  халқының  жанына  таласты  кең
 
тҥрде, 
жоспарлы тҥрдi қаражатты аямай жҥргiзiп жатыр
. 
 
Оларға мҽңгҥрттерiмiзде ҿз ҥлестерiн қосып қалуға тырысуда
. 
 
Ашыққан  қарын  тояр,  тҽн  мҧқтажды  ҿтелер.  Ал  жан  мҽселесiн 
қалай  шешемiз.  Жан  мҧқтажын  қалай  ҿтеймiз.
 
Таудан  аққан  бҧлақ 
сыйақты  егер  бiз  арна  тауып  бермесек  ол  бҧлақ  ҿз  арнасын  тауып 
алады.  Бiрақ  оның  суы  халқымыздың  рухани  байлығы  деген  теңiзге 
қҧймай  жыра
-
жықпылмен  басқа  бағытқа  кетедi,  қҧмға  сiңедi,  арам 
шҿптi  суарады.  Бҥгiнгi,  ертеңгi  жастар  жанына  адамдық,  ҧлттық 
қасиеттердi  еге  алмасақ  онда  қазақ  халқының  қасiретi  –
 
тағыда  бiр 
Арал  пайда  болады,  бiрақ  ол  Сырдың  суына  шҿлдеген  Арал  емес, 
рухани жан азығына шҿлдеген Арал болмақ.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
215 
 

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: