. - лы, - лі, - ды, - ді, - ты, - ті

159 
екендігін білдіретін қатыстық сын есім сөздерін тудырады. Мысалы: 
жел
сіз
 
түн, құнар
сыз
 жер, ие
сіз
 мал, жұмыс
сыз
 адам, көз
сіз
 ер, кір
сіз
 киім.
3. 
–қы, -кі, -ғы, -гі
жұрнақтары зат есім сөзіне жалғанып, мезгілдік, 
мекендік ұғымы бар қатыстық сын есім сөздерін тудырады. Бұлар сөздің 
түбіріне де, кейбір септік жалғауларының үстіне де жалғана береді. Мысалы: 
түн
гі
аспан, кеш
кі
 ауа, жаз
ғы
 жел, күз
гі
 тұман, қыс
қы
 аяз, таң
ғы
 самал, 
қалада
ғы
 үйлер, өрісте
гі
 жылқы, отарда
ғы
 мал, алдың
ғы
 жылы. 
4. 
–шыл, -шіл
жұрнақтары зат есім сөзіне жалғанып, әуестікті, бейім-
дікті білдіретін қатыстық сын есім сөздерін тудырады. Мысалы: 
аяң
шыл
 ат, 
жер
шіл
 адам, ұйқы
шыл 
бала, қара
шыл
 түйе. 
5
. –шаң, -шең
жұрнақтары зат есім сөзіне жалғанып, бейімдік ұғым 
беретін қатыстық сын есім сөздерін тудырады. Мысалы: 
ашу
шаң
 адам, 
кір
шең
 киім, сөз
шең
 жігіт, тер
шең
 кісі, бой
шаң
 бала. 
6
.-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік
жұрнақтары зат есім сөздеріне 
жалғанып, заттың идеалық, мекендік белгісін білдіретін қатыстық сын есім 
сөздерін тудырады. Мысалы:
қоғам
дық
 меншік, аудан
дық
 газет, қыс
тық 
киім, педагогика
лық
 колледж, студент
тік 
өмір, жас
тық 
шақ .
7.-лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес
 
жұрнақтары есім сөздеріне 
жалғанып, бірлестік, теңдестік, мерзімдестік мағына беретін қатыстық сын 
есімдер тудырады. 
Мысалы, ара
лас
, сый
лас
, қадір
лес
, дәм
дес
, пікір
лес
, 
ауыл
дас
, жер
лес
, курс
та
с, сыр
лас
,жол
дас
 
8 
–и
 
жұрнағы зат есім сөздеріне жалғанып, бір нәрсеге бейімдікті біл-
діретін қатыстық сын есім сөздерін тудырады. Бұл жұрнақ бір кездердегі 
шығыс тілдерінен келген сөздер арқылы қазақ тіліне еніп, қазіргі тілімізде 
кейбір санаулы сөздерге ғана жалғанып туынды сын есім сөзін жасайды. 
Мысалы: 
 саяс
и 
мәселе, мәден
и
 іс-шара, рухан
и
 азық, рес
ми
 түрде, тарих
и
 
жеңіс. 
9. 
–дай, -дей, -тай, -тей
 
жұрнақтары зат есім сөздеріне жалғанып, 
теңеулік мағыналы қатыстық сын есім тудырады. Мысалы: 
тау
дай
 талап, 
бармақ
тай
 бақ, су
дай
 таза, сүт
тей
 ақ, жібек
тей
 есілген, еңгезер
дей
 жігіт. 
10. 
–қой, -паз, -қор
жұрнақтары да зат есім сөзіне жалғанып, бір нәрсе-
ге бейімдікті білдіретін қатыстық сын есім тудырады. Бұл жұрнақтар буын 
үндестігі мен дыбыс үндестігіне бағынбай сол қалпында жалғанады. 
Мысалы: 
сән
қой
 келіншек, әуес
қой
 композитор, өнер
паз
жігіт, еңбек
қор
 адам. 
а) Е т і с т і к т е р д е н с ы н е с і м т у д ы р а т ы н
ж ұ р н а қ т а р 
 
Бұлардың барлығы да мағыналық жағынан белгілі қимылдық процесті 
істеуге бейімдікті білдіретін туынды сын есімдер тудыратын жұрнақтар болып 
келеді. Олар мыналар: 
1.
–қыш, -кіш, -ғыш, -гіш
: ұш
қыш
, жарыл
ғыш
,желдет
кіш
,теп
кіш
, 
жаз
ғыш
, біл
гіш
, оң
ғыш
, тоң
ғыш
. 

2.
–қыр, -кір, -ғыр, -гір
:
ал
ғыр
, тап
қыр
, өт
кір
, біл
гір
,
3.
–шақ, -шек
:
жасқан
шақ
, мақтан
шақ
, сүрін
шек
, ерін
шек
, ашулан
шақ
. 
4.
–малы, -мелі, -балы, -белі, -палы, -пелі.
ау
малы
, төк
пелі
, тоғыс-
палы
, 
түсіндір
мелі, 
үде
мелі, 
жылжы
малы, 
құбыл
малы
. 
5.
–ңқы, -ңкі, -ыңқы, -іңкі
: басы
ңқы
, бағыны
ңқы
, түс
іңкі
, іс
іңкі
, 
көтер
іңкі.
6.
–қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек:
қорқ
ақ
, ақса
қ
, бұз
ық
, үрк
ек
, жет
ік
, сын
ық
, 
қан
ық, 
жаб
ық.
7.
–
қақ, -кек, -ғақ, -гек
:
жабыс
қақ
, майыс
қақ
, ұрыс
қақ
, тырыс
қақ
, 
тоң
ғақ.
8.
–
нды, -нді, -ынды, -інді
: құра
нды, 
жаса
нды, 
асыра
нды
, жи
ынды
, 
қи
ынды
, түй
інді.
9.
–аған, -еген
:
қаб
аған
, қаш
аған
, теб
еген
, сүз
еген
, ал
аған
, бер
еген
.
10.
–улы, -улі
:
сана
улы
, қала
улы
, төсе
улі
, жи
юлы
, тер
улі
, кер
улі, 
себ
улі.
11 
.–
мды, -мді, -ымды, -імді
:
жара
мды
, ұна
мды, 
сен
імд
і, өн
імді, 
төз
імді,
сез
імді, 
қон
ымды
, орал
ымды. 
12.
 –у. 
жүде
у, 
біте
у
 
86- жаттығу
.
Мына сөйлемдерді көшіріп, негізгі сын есімнің астын сызыңдар да, туынды 
сын есімдердің түбірі мен жұрнағын сызықша арқылы бөліп жазыңдар. Олардың қай сөз 
табынан жасалып тұрғанын айтыңдар.
1.
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды. 
Соқыр, мылқау -танымас тірі жанды. (А.Қ.) 
2.Еріншек егіншіден, ерінбеген масақшы озады. (М.М.) 3. Ағанияз иесіз 
скамейкалардағы пышақтар мен қол балғаларды жия бастады. (Ә.С.) 4. Қара 
сақалды, қара қалпақты, жүзі суық үлкен кісіге өз аруағын қорғай тіл қатқаны 
да, қызға әйелдің батыл адам екенін байқатты (Х. Е.). Тегінде, ертекші, өлеңші 
не басқа әңгімеші адамға талай уақыт тапжылмай қарап қалу Абайдың 
кішкене күнінен бергі әдеті еді ( М. Ә. ). 6. Келте мұрын, аузы аз ғана 
үлкенірек, қоңыр көздеу болғанымен, маған ол өте сымбатты көрінді. (Ғ. М.)
Келін- тамаша адам, ақылды, парасатты және шығыстың әдет-ғұрпын бірде-
бір бұлжытпай орындайтынөз ортасының өте көрегенді әйелі (Х.Е.). Өте 
кекшіл, әрі сезімтал және өр көкіректеу Зағипаға Шолпанның сөзі табанға 
басқан шоқтай тиді (Х.Е.). Ортада ұшын қырыққан дөңгелек ақ сақалды, ала 
шапанды, сәлделі бір жат адам отыр екен (С. М.). 
87- жаттығу
.
Сөйлемдерді оқып, негізгі сын есімдер мен туынды сын есімдерді ажыратып, 
туынды сын есім жасап тұрған жұрнақтарға түсінік беріңіздер. 
1.Ортарақ тұста ұшын қырыққан дөңгелек ақ сақалды, ала шапанды, сәлделі 
бір жат адам отыр екен ( С. М. ). 2.Ұрты салыңқы; қыр мұрын, ұзын бойлы, 
талдырмаш денелі, оң жақ көзі жасаураңқыраған ақ бұжыр жігіт ( С. М. ). 3. 
Ұзынша, арық, көсе, қыр мұрынды, сида қара, тырбиған қара ауыз, тырбиған 
қызылша сақалды, күрең сары, боз, мықыр, сұр, қапсағай қара... тағы да толып 

161 
жатқан суретті адамдар ( С. С. ). 4. Жүсіпбек Аймауытов орта бойлы, жылы 
шырайлы, тығыршықтай, отыз бестердегі кісі болатын. Әйелі өзінен 
бойшаңдау, көрікті орыс қызы, 7-8 жастар шамасында екі ұлы бар, бірі-Жанақ, 
екіншісі Бектұр, төртеуі педтехникум қорасындағы біз жатқан жатақхананың 
бір бөлмесінде Ташкенттен көшіп келіп орналасты (М. Балақаев ).
§ 64. С ы н е с і м н і ң т ү р л е р і. 
Сын есім сөздері заттың әр алуан сыр-сипаттары мен белгілерін тікелей 
де, басқа заттардың қатыстары арқылы да білдіреді. Осыған байланысты сын 
есімдер мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай екі түрлі 
болады: 1) Сапалық (негізгі) сын есімдер. 2) Қатыстық (туынды) сын есімдер. 
1)

жүктеу/скачать 3,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: