омоним жұрнақтар
деп аталады.
Малшы, әнші, егінші, тігінші, барлаушы
деген зат есімдердің бәрі
-шы, -ші
жұрнағы арқылы негізгі және туынды есім сөздерден жасалғаны
сияқты,
жаншы, шаншы, өрші, аунақшы, ойнақшы
деген етістіктер
жан, өр,
аунақ, ойнақ
деген зат есімдерден жасалған.
Байқа-шы, қой-шы, ем-ші, ая-шы
сөздеріндегі, сондай-ақ,
келейін-ші, келсінші, келіңдер-ші
формаларындағы
-шы, -ші
қосымшасы етістік сөздеріне қалау,тілек, жалыну мағынасын үстеп
тұрса,
бармақшы, келмекші
дегендердегі
-шы, -ші
жұрнағы мақсаттың
тиянақты түрде жүзеге асырылатынына көзді жеткізе түсетін мағына үстейді.
Омоним жұрнақтардың қатарына
–ық (-ік, -қ, -к, -ақ, -ек), -ын (-ін, -н), -ыт
(-іт,-т), ыл (-іл, -л), -ыс (-іс, -с), -лас (-лес, -дас, -дес, -тас,-тес), -ыр (-ыр,
-ір, -ар, -ер), -дық ( -дік, -лық, -лік) және басқа жұрнақтарды қосуға болады.
Сонымен, синтетикалық (морфологиялық) тәсіл арқылы жаңа сөз
тудыратын жұрнақтар:
1.
Тілдің өз төл материалынан я басқа тілден енген материалдан
шыққандығына қарай,
төл жұрнақтар және кірме жұрнақтар
болып;
2.
Ерте я кеш шығып, қалыптасуына қарай,
көне және жаңа жұрнақтар
болып;
3.
Қазіргі кезде сөз тудыру қаблеттерінің бар я жоқтығына қарай,
тірі
жұрнақтар және өлі жұрнақтар
болып;
4.
Құрамындағы морфемалардың дара я күрделі болуына қарай,
жалаң
жұрнақтар және күрделі жұрнақтар
болып;
5.
Мағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны білдіруіне қарай,
дара
мағыналы ( моносемиялық) және көп мағыналы (полисемиялық)
жұрнақтар
болып;
6.
Мағыналарының жақындықтарына қарай,
мағыналас, синоним
жұрнақтар
болып;
7.
Айтылуы мен жазылуы бірдей бола тұра, мағыналары бір-бірінен алшақ
омоним жұрнақтар
болып;
8.
Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я өнімсіз болуына қарай,
құнарлы жұрнақтар және құнарсыз жұрнақтар
болып бөлінеді.
50-жаттығу.
Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөз тұлғаларын тауып, құрамындағы
жұрнақтардың қай категорияға жататынын, түрлерін анықтаңыздар.
1)Қолындағы кескегін ырғытып жіберіп, Желдібай орнынан қарғып тұрды (Б.
М.) 2) Қаз-қатар киіз үйлер көрінді, түтіні сылаң қаға шұбатылып, ошақтарда
от маздайды ( С. Ж. ). 3) Біз бәріміз де заман алдындағы жауапкершілігімізді
түсінуіміз керек ( С. Ш. ). 4) Көшті жайлауға жөнелтіп жіберді де, Есеней мен
Ұлпан қыстау салатын жер көруге жүріп кетті ( Ғ. Мұст. ).5) Мәрзия көзі
ілініп, әдемі түс көріп, ұйқтап бара жатып шошып оянды (Ш. М. ).
6) Ақтоты көңілденіп, ел қатарлы қалжыңнан құр қалмай отырды ( Б. Т. ). 7)
Құлаштап сермелген әлпеншекке Абай мен Тоғжан кезек-кезек биіктеп түсіп,
теңселіп тұрып, ән шырқасты (М. Ә. ). 8) Іші алтын, сырты күміс сөз
жақсысын қазақтың келістірер қай баласы ( Абай ). 9) Абай шешесіне риза
боп қуанып кеп, бұрынғы бір кішкентай күніндегі еркелігіне басты. ( М. Ә. ).
|