Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
'{'үркі тілді ислам философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3
| '{'үркі тілді ислам философиясы
135 басы; Күз жұлдыздары - Улгу, Чадан, Иа; Қыс жұлдыздары - Оғлақ, Көнәк, Балық; Олардың үшеуі - су, үшеуі - жел, үшеуі - от, үшеуі - топырақ. Оларды бітіс пен қайшылықтан жарастыққа мәжбүр ететін Жаратушы Хақ. «Үш от, үш су, үш жел түгел таралды, Үш топырақ - ғалам солай жаралды. Бір-біріне жаулар бұлар өлгенше, Жауды жауға салып қойған сенгенше... Қатыспас жаупар - іштей тынып жарасқан, Көріспес жаулар - өшіп бүгін тарасқан. Жаратушы Хақ жаратты апарып, Жаратты да, жарастырды қатарын. Төрт нәрсе бар, аз деп ұғып кейіме. Дана айтқан сөзді түйгін зейінге. Бұл төртеудің біреуі - жау, бірі - өрт, Үшіншісі - тіршіліктің торы дерт, Булардан басқа біреуі бар, ол - білім, Осал корме төртеуінің ешбірін. «Жамандық - от, от күйдіріп өтеді, Жолын бөгер күш жоқ, күл қып кетеді»39. «Төрт түғырлық» өлшемдік қағида - «Құтты біліктің» құрылымдық арқауы. Күнтуцы (Әділет), Айтолды (Дэулет), Өгдүлміш (Ақыл), Оғдұрмыш (Қанағат) - бірін-бірі қисынмен толықтырьш отыратын кейіпкерлер. Әділеттің ақ туы - Күнтуды Елік - орталық, кіндік - тұлға, себебі ізгілікті қоғамның мэңгілік арқауы - эділеттілік. Ол ана сүтімен сүйекке сіңетін қабілет. Ал ақыл да, дэулет те, қанағатшылдық сезім де - жүре бітер қасиеттер. Оның үстіне тұрақтылықпен ерекшеленбейді. Дәулет баянсыз, тұрақсыз, түлеп, жаңғырып түрады. Ақыл адалға да, арамға да бітеді, қанағат сарандықпен де шектесуі мүмкін. Олардың әрқайсысы жеке алып қарағанда дүниеге түтқа -бола алмайды, адамды бақытқа жетектей алмайды. Төртеуі бірлікке жеткен жағдайда ғана халық бақытқа кене- леді. Бектің бақыты халықтың бақыттылығында. Бақыт жеке басқа тэн ұғым емес. Ол - халықтық сипаттағы үғым. Өз халқын бақытқа жеткізген билеуші ғана бақытты болмақ. «Құтгы біліктің» мазмұны осы. Үштік қағида да көп қолданылады. Мемлекеттің негізгі үш нәрседен - халықтан,' қазынадан, эскерден түрады. Халықгың өзі үш буыннан - байлардан, орталардан, кедейлерден түрады. Бектің мақсаты - кедейлерді ортаға, ортаны байта жеткізу. Күнтуды Елік адамдардың үш түрін қопггап, қолпаштап отыруы тиіс. Олар - алып, жүрегі қүрыш, ер кісілер, екіншісі - елші, ғалым, даналар, үшіншісі - хатшы. «Үш нәрсе бар жер қылатын адамды, Үш күнэ бар оттай қарыр табанды. Біріншіден - арсыз мақгау, жамандық, Екіншіден - алдау, арбау, арамдық. Үшіншісі - алыпсатар, сараңдық, Ақымақ қылар осы үш түрлі надандық», - 39 Баласағұн Ж. Құтты білік. - Алматы, 1986. - 62, 72-6. |