1 4 .24-сурет. Хромосоманың қурылысы: хромосома сәулелік микроскопта (а) және

96
4-Тарау. Жасуша туралы ілім (жалпы цитологияның негіздері)
орналасып, кішкентай бөлігін — 
хромосоманың серіктесін —
бөлігі алатын, 
екінші кыналу аймағы болады. Екіншілік кыналу аймағын 
ядроіиықтық
үйымдастырушылар
деп те атайды, өйткені хромосомалардың тура осы 
жерлерінде интерфазада ядрошыктың калыптасуы жүреді. Бұл жерлерде 
рибосомалык PH К синтезіне жауапты ДНҚ орнығады.
Хромосомалардың иыктары 
теломералармен
— аяққы бөлігімен аякталады. 
хромосомалардың көлемдері, олардың саны тәрізді, әр түрлі организмдерде 
кең аукымда кұбылады.
Хромосомалардың 
санының, 
көлемдерінің 
және 
кұрылысының 
ерекшеліктерін осы биологиялык түрдің 
кариотипі
деп атайды. Кариотип 
жасушаның түріне де, организмнің жасына да тәуелді емес.
Хромосомалар арнайы бояу әдістерімен бояған кезде бояуды біркелкі 
кабылдамайды: олардың ұзына бойына боялған және боялмаған аймактардың 
кезектесуі — хромосоманың дифференциалдык біртекті еместігі байкалады. 
Әрбір хромосоманың осындай дифференциалдык боялуы өзіне ғана тән, 
қайталанбайтын болатыны өте манызды. Дифференциалдык бояу әдістерін 
колдану хромосомалардың кұрылысын толык зерттеуге мүмкіндік жаса- 
ды. Адамның хромосомаларын олардың көлемдеріне карап 7 топка бөледі 
(А, В, С, D, Е, F, G). Егер ірі (1, 2) хромосомаларды кішілерінен (19, 20), 
метацентриялыктарды акроцентриялыктардан (13) ажырату оңай болса, 
топтардың ішінде бір хромосоманы екіншісінен айыру киындык тудырады. 
Мысалы, С6 және С7 хромосомалар бір-бірімен де, Х-хромосомамен де өте 
ұксас. Тек дифференциалдык бояу ғана оларды бір-бірінен анык ажыратуға 
жағдай жасайды.
Митоздан кейін хромосомалар деконденсияланып, интерфазалыкядроның 
хроматинін түзейді, бірак әрбір хромосома өзіндік касиеттерін сактайды және 
интерфазалык ядрода жеке аймакты иемденеді (4.25-сурет).
Ядрошык
Іс жүзінде эукариотты организмдердіц барлык тірі жасушаларынын ядро- 
ларында бір немесе бірнеше көлемдері 1—5 мкм, әдетте дөңгелек пішінді, 
сәулені күшті сындыратын денешіктер аныкталады, бұл — ядрошык, не­
месе 
нуклеола
(
nucleolus
). Ядрошыктың жалпы касиетіне әр түрлі бояулар- 
мен, әсіресе негізгі бояулармен, жақсы боялатындығы жатады. Мұндай 
базофилділік ядрошыктардыц кұрамында РНҚ молдығымен түсіндіріледі. 
Ядрошык — ядроныц ең тығыз күрылымы — ол жерде интерфаза кезінде 
РНҚ ең жоғары концентрацияланған локусынын және синтезініц белсенділі 
жоғары болатын хромосоманың учаскесі. Ол жеке кұрылым немесе органел- 
ла емес. Ядрошыктың пайда болуы және олардың саны хромосомалардың 
нақты аймактарының — ядрошыктык ұйымдастырушылардыц саны мен 
белсенділігіне байланысты, олар көбінесе екінші кыналу аймағында орнала- 
сады; мүндай жасушаларда ядрошыктардыц саны ядрошыктардыц бірігуінің 
немесе ядрошыктык ұйымдастырушылары бар хромосомалардың санының 
өзгеруіне байланысты кұбылып тұрады. Ядрошыктык ұйымдастырушылардың 
ДНҚ көптеген (бірнеше жүздеген) рРНҚ гендерінің көшірмесінен кұралады:

4.2. Жасушаның құрылымдық компоненттері
97
бұл гендердің әркайсысында РНҚ 
жоғары 
молекулярлык 
ізашары 
синтезделіп, рибосоманың суббір- 
лікгерінін кұрамына кіретін кыс- 
калау РНҚ молекулаларына айна- 
лады.
Ядрошыктың 
цитоплазмалык 
нәруыздардың синтезіне катысуы- 
ныңсхемасын келесідей карастыруға 
болады: ядрошыктык ұйымдасты- 
рушының ДНҚ-да рРНҚ ізашары 
пайда болып, ядрошык аймағын- 
да нәруызбен қапталады, осы жерде 
рибонуклеопротеидті бөлшектердің — рибосомалардын суббірлігінің жи- 
накталуы жүреді; ядрошыктан шыккан суббірліктер рибосомаға айналады 
және нәруыз синтезінің үдерістеріне катысады.
Ядрошык өзінің кұрылысы бойынша да біркелкі емес: сәулелік микро- 
скопта онын жіңішкеталшыкты кұрылымын ажыратуға болады. Электронды 
микроскопта оның екі бөлігі ажыратылады: түйіршікті және фибриллярлык 
(4.22-суретті караңыз). Түйіршіктердін диаметрі 15—20 нм, фибриллалардың 
жуандығы 6—8 нм болады.
Ядрошықтың кұрамында фибриллярлык орталыктар аныкталады, олар- 
да хромосомалардың ядрошыктык үйымдастырушылардың ДН К болады, 
кейінгілердің сыртында рибосомалык PH К (рРНҚ) ізашарларын синтездейтін 
тығыз фибриллярлык бөлік орналаскан. Түйіршікті бөлігі рибосоманың 
каланып жаткан және жетілген суббірліктерінен тұрады, олардың кұрылымы 
аякталғаннан кейін цитоплазмаға тасымалданып, сол жерде нәруыз синтезіне 
катысып, кызмет аткаратын рибосомаларды кұрайды.
Ядрошыктардың ультракұрылымы РНҚ синтезінін белсенділігіне тәуелді: 
рРНК, синтезі жоғары деңгейде болса — ядрошықта түйіршіктер көбірек 
аныкталады, синтездін токтатылуы болса — түйіршіктердін саны азаяды да, 
ядрошыктар тығыз базофилді фибриллярлык денешіктерге айналады.
Көптеген заттардың (актиномицин, митомицин, канцерогенді көмір- 
сутегінін біркатары, циклогексимид, гидрооксимочевина және т.б.) әсері 
жасушалардабіркатарсинтездердіңжәнеалдыменядрошыктардыңбелсенділігі- 
нің төмендеуіне әкеледі. Бұл мезгілде ядрошыктың қүрылымында өзгерістер 
пайда болады: олардың бүрісуі, фибриллярлык және түйіршікті аймактардың 
жекеленуі, түйіршікті компонентой жойылуы, барлык кұрылымнын ыдыра- 
уы жүреді. Бұл ядрошыктык кұрылымдардың закымдану деңгейін, негізінен 
рРНҚ синтезімен байланыскан өзгерістерін, аныктайды.

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: