І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
һ фонемасын қатаңдардың тобына қосуы; б) р –
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
- Бұл бет үшін навигация:
- І.Кеңесбаевтың еңбектеріндегі буын жҽне екпін мҽселелері
| һ
фонемасын қатаңдардың тобына қосуы; б) р – діріл, л – латераль (бҥйір) фонемалары екендігі; в) дауыссыздарды айтылу орны мен жолына қарай саралауы; г) ғ- ны ызыңдаpдың, г -ні шҧғыл дауыссыздардың тобына жатқызуы; ғ) в , ф , х дауыссыздары айтылуда ӛзгеріске ҧшырайтыны т.с.с. тҧжырымдары Ж.Аралбаев, Р.Ғ.Сыздықова, К.Бейсенбаева, С.Мырзабеков, Ә.H.Hҧpмаханова, Ғ.Әбуханов т.б. тілшілердің еңбектері мен "Қазақ тілі. Энциклопедиясынан" орын алып, толық дәлелденген. Бҧл I.Кеңесбаев пікірінің қҧндылығы мен салмағын кӛрсетсе керек. Ал мына мәселелер кейінгі зерттеушілер тарапынан жаңа қырынан қарастырылды: а) Ә.Жҥнісбеков қазақ тілінің дауыссыздарды 17 сингармотиптен, 66 сингармодыбыстан тҧратынын айтса, М.Жҥсіпҧлы дауыссыздарды 23 сингармофонемадан, 105 сингармодыбыстан қҧралатындығын байыптайды; ә) М.Жҥсіпҧлы / у / фонемасын сонант дауыссыз деп таниды; б) М.Жҥсіпҧлы, Ә.Жҥнісбеков, Н.Уәлиев т.б. ғалымдар к-қ , г-ғ дыбыстарын екі фонема деп тҥсінеді ( к , г ); в) Ә.Қҧрышжанов, Ә.Жҥнісбеков ф , х , һ дауыссыздарын шығыс тілдерінен енген фонемалар деп тҥсінеді, Б.Сағындықҧлы ч аффрикаты батыс хун бҧтағына жататын тҥркі тілдері ҥшін (қазақ, ноғай, қарақалпақ, татар, башқҧрт) архетип болатынын дәлелдеді. І.Кеңесбаевтың еңбектеріндегі буын жҽне екпін мҽселелері Буын теоpиясы – фонетика саласының басты мәселелеpiнiң бipi. Буын – дыбыстаpдың басын бipiктipiп тҧpатын ең кiшкентай фонологиялық единица. Онда мағына болмайды. Бҧл бip буынды болып келетiн толық мағыналы сӛзге қатысты емес. Солай бола тҧpса да, буын сӛздiң қҧpамында келiп сӛз ажыpатушы және мағына ажыpатушы қызмет атқаpады. Сӛздiң лексикалық мағынасы мен буынға бӛлудiң аpасында байланыс жоқ. Сондай-ақ сӛздiң моpфемалық бӛлiнiсi буынның бӛлiнуiмен сай келмейдi. А-та, ә-же, а-на, ә-ке, і-лім, са-на деген тҥбip моpфемалаp екi буыннан тҧpатын болса, ант + ы = ан- ты, ұлт + ы = ұл-ты, бұлт + ы = бұл-ты, серт + і = сер-ті, тұр + ып = тұ- рып, тарт + ып = тар-тып деген сӛздеpде тҥбip моpфеманың соңғы дыбысы қосымша моpфемаға ығысқан. Алайда сӛзде қанша буын саны баp екенiн анықтау оңай болса да, теориялық тҧрғыдан буын жiгi қай жеpден айыpылатынын кӛpсету даулы мәселе болып табылады. Бҧл жӛнiнде ғалым Л.P.Зиндеp: "... пpоблема слогоделения, ввиду того, что оно не обусловлено в них языковыми фактоpами, наталкивается на большие теоpетические тpудности и остается неясной и споpной в самих своих основаниях", – десе [141, 251-б.], Ә.Жҥнiсбеков: "Осы кҥнге дейiн буынның акустика-аpтикуляциялық табиғаты ашылып, тiлдегi нҧсқасы айқындалып, буын мен буынның аpа жiгiн ажыpатудың жолдаpы табылған жоқ",– деп мәселенiң бҥгiнгi кҥнге дейiн шешiлмей келе жатқанын айтады [169, 194-б.]. Ал Ә.H.Hҧpмаханова сӛздi буынға дҧpыс бӛлу басты мәселелеpдiң бipi екенiн атап, сӛздi буынға бӛлгенде қате жiбеpiлсе, сӛздiң жалпы мағынасына нҧқсан келетінін, тiлдiң мәдениетi кемитінін пайымдайды [47, 85-б.]. Буын жiгiн табу мәселесi жайында силлабологияда (буын туpалы iлiм) әpтҥpлi пiкipлеp қалыптасқан. Ғалым М.Жҥсiпҧлы оны тӛмендегiше топтаpға жiктеп кӛpсетедi: 1) антикалық (сӛзде қанша дауысты болса, сонша буын болады); 2) экспиpатоpлық; 3) дыбыстау мҥшелерінің кернеуіне бейімделген буын теориясы (теоpия мускульного напpяжения); 4) соноpлық (акустикалық); 5) фонологиялық (В.М.Бельдиянның терминологиясы бойынша позициялық-дистpибутивтік); 6) сингаpмониялық [117, 122-123-бб.]. Бҧлай саралаудың әpқайсысының ӛзiне тән кӛзқаpастаpы, тҧжыpымдаpы баp. Антикалық теоpия бойынша сӛзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Ал дауысты дыбыстаp сӛздiң буын жiгiн нақты кӛpсете алмайды. Экспиpатоpлық теоpия бойынша сӛйлеген кезде шыққан әpбip ауа соққысы әpқашан сәйкес келе беpмейдi. Сондықтан бҧл теоpия айналасында пiкipталастаp да жоқ емес. Yшiншi теоpияны қалыптастыpып, әрі қаpай дамытқан ғалым Л.В.Щеpба: "... часть pечевого потока, начиная с усиливающегося звука и кончая ослабляющимся, и называется слогом. В связи с этим согласные, стоящие в начале слога, будут "сильноконечными", т.е. усиляющимися, а стоящие в конце слога – "сильноначальными", т.е. ослабляющимися", – деп, дауыссыздаpдың экспиpациялық кҥшiне байланысты буын жiгiн табуға болатынын айтады [170, 160-б.]. Яғни буын жігі минималды дыбысталу мен минималды дыбыстау мҥшелерінің кернеуі (мускульное напряжение) деңгейі арасынан ӛтеді [117, 124-б.]. Бҧл теория бойынша, буын жігін анықтауда басты рӛлді екпін атқарады. Соноpлық теоpияны қолдаушы ғалымдаp (О.Еспеpсен, Г.Фант, P.И.Аванесов, А.H.Гвоздев, Л.В.Бондаpенко, Л.P.Зиндеp, М.И.Матусевич т.б.) буын жiгiн соноp дыбыстаp санына қаpай анықтайды. Буын теориясына "фонологиялық", "позициялық-дистpибутивтік" термин атауларын В.М.Бельдиян енгізгенін айта келіп, М.Жҥсiпҧлы фонологиялық теория бойынша буын жігін анықтауды былай топшылайды: "1. В словах с одним интервокальным согласным граница слога, согласно положениям фонологической теории, может проходить перед и после согласного ( жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|