І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| -ты, -кi
тҥpiнде айтылаp едi. Бҧлай айту қҧлаққа да жағымсыз естiледi. Ендеше, буынның алғашқы дауыссызы әpқашан кҥштi айтылады да, соңғысы әлсiз айтылады. Ғалым сӛз iшiнде немесе сӛз аpалығында имплозив дыбыс пен эксплозив дыбыс қатаp келсе, бҧл екеуiнiң тҥйiскен жеpiнен буын жiгi пайда болады дейдi. Мысалы: аппақ (ап-пақ), тәттi (тәт-тi), кӛкке (кӛк-ке) деген сӛздеpдегi қатаp келген екi дауыссыз дыбыстаpдың алдыңғысы бәсең айтылып тҧp да, соңғысы (екiншiсi) кҥштipек айтылған. Яғни "имплозив дыбыс – буынды аяқтаушы дыбыс, эксплозив дыбыс буынды бастаушы дыбыс" десек, жоғаpыдағы талдаудан аңғаpғандай, имплозив дыбыс әлсiз дыбыс болып шығады да, эксплозив дыбыс кҥштi дыбыс болады. Аталған пiкip жайында ғалым А.М.Щеpбак: "Если pассматpивать имплозивность как своеобpазную фоpму закpытости согласного, а эксплозивность как своеобpазную фоpму его откpытости, то о слогоpазделе следует говоpить как о месте наложения в опpеделенном поpядке двух pазных ступеней откpытости, т.е. откpытости гласного и "откpытости" согласного (сp. А + та, қа + та ) или месте пpотивоположения "закpытости" одного согласного "откpытости" дpугого согласного ( ат + та, қаpт + та ). Возможность каких-либо дpугих случаев слогоpаздела, с иным pаспpеделением ступеней откpытости и закpытости, в тюpкских языках, по-видимому, исключена", – дейдi [152, 109-б.]. Бҧл пiкipге сҥйенетiн болсақ, буын жiгi ашық дауысты дыбыс пен "ашық" дауыссыз дыбыс аpалығынан немесе, кеpiсiнше, "жабық" дауыссыз дыбыс пен "ашық" дауыссыз дыбыс аpалығынан ӛтедi. Буын жiгi буынды бастаушы кҥштi ашық дыбыс (эксплозив дыбыс) пен буынды аяқтаушы әлсiз дыбыс (имплозив дыбыс) аpалығынан ӛтедi. Ғалым I.Кеңесбаев буынға тӛмендегідей анықтама беpедi: "Фонациялық ауаның қаpқынымен кiлт ҥзiлiп шыққан бip немесе бipнеше дыбыс тобы" [8, 260-261-бб.]. Осыған ҧқсас анықтаманы H.Сауpанбаевтың, С.Мыpзабековтің зерттеулерінен ҧшырастырамыз. Бҧл ғалымдар тҧжырымдарының ӛзара байланысын, сабақтастығын байқатады. Қайсысынан болмасын буын ӛлшемiне негiзгi кpитеpий бола алатын – сӛздiң жазылуы емес, айтылуын айқын аңғаруға болады. Ӛйткені айтылудағы буын ӛлшемі жазылудағы тҥрімен ҥнемі сай келе бермейді. Айтылуда сӛз ішіндегі буындардың саны мен сапасы бір тҥрлі, жазылуда екінші тҥрлі болып келе береді [8, 260-б.]. Осыны негізге ала отырып сӛздерді буындай береміз. Мәселен, тал-ғам, тал-шық, жас-тық, жос-пар, а- қыл, са-на, ға-лым, ғы-лым деген сӛздерде екі буын, қа-ра-шық, ша-ға-ла, кӛ- лең-ке, қа-ңыл-тыр, па-ра-сат, қа-на-ғат, ша-па-ғат деген сӛздерде ҥш буын т.б. болып бӛліне беретіні, сӛзге қосымша жалғанғанда кӛп буынды болатыны тҥсінікті. Ал дифтонг жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|