П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
4 - с у р е т . Ы -Ү ерін үн десім
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.4.3. Үндесім дауыссыздар
| 1 4 - с у р е т . Ы -Ү ерін үн десім
* дауы сты лары ны ң б еттеск ен м оделі (үлгісі).< 1 3 - с у р е т . Ү -Ү ерін үндесім 1 дауы сгы лары ны ң б еттеск ен м оделі (үлгісі) \ Дауыстылар арасындағы үш айырым белгінің біреуі (аш ы қ-қысаң) үндесімдік белгіге жатпай- ды (ол дауысты дыбыстың қосалқы сипаттамасы ретінде енгізілді). Дауыстылар өзара бір ортақ, бір айырым немесе ортақ белгі жоқ, екі айырым белгі арқылы үндесім байланыста болады. 1.4.3. Үндесім дауыссыздар Д ауы ссы з ды бы старды ң “ә л іп б и ” тізімі белгілі. Олар: Б, Д, Ғ-Г, Ж , 3, Й, Қ -К , Л, М, Н, Ң, П, Р, С, Т, У, Ш. Тірек дауыссыздар (негізгі аллофон) ретінде дауыссыздардың жуан езулік үндесім варианттары алынып келді және солай қалыптасып қалды. Дәстүрлі фонетикада бір дауыссыз бір ды- быс деп қаралып келді. Сонды қтан да олардың сипаттамасы жалаң бір дыбысқа ғана тән болып шықты. Дауыссыз дыбыстар оз бетімен буын құрай алмайды. Сондықтан олар тек буын және соз құрамында қарастырылады. Сонда ғана дауыс- сыздың үндесім үлгісі табылады. Мысалы: ТЫС, 32 ФОНЕТИКА ТІС, ТҰ С, ТҮ С деген буын-сөздердің дыбыс құрамы бастан-аяқ төрт түрлі естіліп тұр. Бұл со зд ер д ің қ ұ р а м ы н д ағы д ы б ы стар (дауыстылар да, дауыссыздар да) торт түрлі ест- ілу үшін торт түрлі айтылу керек. Торт түрлі айтылу үшін төрт түрлі жасалу керек. Ендеше үндесім дауыссыздардың құрамын аны қтап, ж үйесін сипаттап ш ығу үшін дауыс- сыз дыбыстардың үндесім жасалымын, үндесім айтылымын және үндесім естілімін талдап шығу керек. Егер үндесім заңы ескерілсе, онда әрбір дауыссыздың торт варианты табылады. Қ азақ тіліндегі үндесім құбылысын сипат- тап шығу үшін коне ұғымдар мен атаулар жүйесі жеткіліксіз болып шықты. Үндесімді дауыссыз- дар ды ң ж асал ы м си п аттам асы н беру үш ін “ ілгерінді-кейінді” және “еріндік-езулік” деген атаулар енгізуге тура келді. “ Ілгерінді-кейінді” (продвинутый-отодвинутый) деген бір дауыссыз- дың жуан-жіңіш ке үндесім варианттары жасал- ған кездегі тілдің алға итініп немесе, керісінше, артқа шегініп ж атқан қалпын білдіретін ұғы м - дардың атауы. Ал, “еріндік-езулік” (огубленный- неогубленный; “ губной-негубной” емес) деген бір дауыссыздың ерін-езу үндесім варианттары жасалған кездегі еріннің доңгелек немесе бейта- рап қ а л п ы н б іл д іретін ұ ғы м д ар д ы ң атауы (сөздікті қараңыз). Үндесім дауыссыздардың ілгерінді-кейінді, еріндік-езулік белгілері құлаққа “ ш алына” бер- мейтін белгілердің қатарына жатады. С онды қ- тан да олар “ комескі белгілер” деп аталады. Се- бебі, мысалы, Т тіл ұшы дауыссыз дыбысын айт- қанда тіл ауыз қуысының алдында жатады. Енді сол дауыссыздың жіңіш ке үндесім вариантын айтқанда онсыз да алда жатқан тіл тағы да ілгері жылжиды. Немесе П ерін-ерінді дауы ссы зд ы - бысын айтқанда қос ерін қатысып отыр. Енді сол дауыссыздың ерін үндесім вариантын айт- қанда онсыз да ерінмен жасалып тұрған дыбы- сқа еріндікбелгі үстеледі. Сойтіп ақиқат белгінің үстіне комескі белгі қосылады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|