П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


келген еді, айтса екен, келе қадды, құлай жаздады, біліп



Pdf көрінісі
бет727/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   723   724   725   726   727   728   729   730   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

келген
еді, айтса екен, келе қадды, құлай жаздады, біліп
алды, айта салды, коріп қойды 
т.б.
Келтірілген мысалдардағы әр тіркестің ал- 
д ы ңғы сы ңарлары - жетекш і етістіктер, соңғы
сыңарлары - көмекші етістіктер. Олардың әрқай- 
сысының өзіндік ерекшеліктері бар.
7.6 Л . Жетекші етістік
Жетекші етістіктер 
толы қ лекси калы қ ма- 
ғынаны , я ғ н и қимыл атауын білдіреді. Мысалы, 
келе 
қалды 
дегенде жетекші етістіккелулексика- 
лы қ м ағы н асы н білдіріп тұр, ал осы тіркестегі 
қал етістігінің 
үйде қалды 
деген қолданы стағы
қалу 
(лексикалы қ) м ағы насы ж оқ, лексикалы қ 
м ағы насы болм ағанды қтан, ол жетекші етістік 
емес, көмекш і етістікке жатады. Сөйтіп жетекші 
етістік ке л е к с и к а л ы қ м ағы н а л ы етістік тер , 
көмекші етістікке лексикалық мағынасы жоқ етіс- 
тіктер жатады.
Қолданыста жетекш і етістік атаулының бәрі 
сөйлемдегі субъектінің қимыл-әрекетін білдіреді, 
өйткені жетекші етістік қимыл атауын білдіретін 
лексикалы қ етістіктерден ғана болады. 
Мүқанды
жолдастары үстай алды
(Әбдіқадыров). 
Шоқан
баяндам асы н ж асап, еңбект ерін т эрт іпке
келтіріп, біраз сергіп алды.
(Бегалин). Осы мы- 
салдардағы 
ұстай алды, сергіп алды 
деген же- 
текші етістік пен көмекш і етістіктің тіркесіндегі 
жетекші етістікгер - 
ұста, сергі 
етістіктері. Мұнда- 
ғы 
ұста 
етістігі 
жолдастары 
деген субъектінің 
қим ы лы н, 
сергі 
етістігі 
Шоқан 
деген субъектінің 
қимылын білдіреді. Басқаша айтқанда, олар - лек- 
сикалы қ м ағы налы етістіктер. Сөйтіп жетекщі 
етістіктің негізгі белгісінің бірі - оның лексика- 
лы қ м ағы н асы н ы ң болуы. Бұл белгі жетекш і 
етістік болу үшін міндетті болып саналады.
Ж етекш і етістіктің келесі белгісі оны ң қол- 
данылу орнына байланысты. Жетекші етістік пен 
көмекші етістік тіркесінде жетекші етістік үнемі 
бірінші тұрады, басқаш а айтқанда, көмекші етіс-


ЕТІСТТК
535
тіктен бұрын тұрады. Бұл орын тәртібі өте тұрақ- 
ты, оны өзгертуге болмайды, ол - өте ертеден 
тілде әбден қалы птасқан заңдылық. Ж етекш і 
етістік тің к ө м ек ш і етістік тен б ұ р ы н тұруы 
тіліміздегі жалпы грамматикалық көрсеткіштердің 
сөз соңында қолданылу заңдылығына сай қалып- 
тасқан.
Ж етекш і е тістік сө й л ем д е белгілі ойды 
білдіретін м ағы налы сөз б олған ды қтан , оған 
сөйлемде қосылатын түрлі грамматикалық мағы- 
налардың берілу тәсіліне байланысты ол көмекші 
сөздермен де тіркеседі, көмекші сөздерсіз қосым- 
шаларды да қабылдай береді. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   723   724   725   726   727   728   729   730   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет