Оқулық «Қазақстан Республикасының құқық негіздері»
ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
жүктеу/скачать 1,86 Mb. Pdf көрінісі
|
КИТАП АДМ
| ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Құқық ұғымы мен белгілері «Құқық» терминінің көптеген мәні бар,ол заң ғылымында, күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінікті болғандықтан, әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай бір пікір қалыптасатыны сөзсіз. Заң ғылы- мында «құқық» термині бәрнеше мағынада қолданылады. Біріншіден, «құқық»-ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заң сүйене отырып,әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда «құқық» түсінігі субьективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады. Субъективтік тұлғалар құқық - тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері. Мұндай мүмкін- діктері құқықтық қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез - құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы бар. Сол құқықтық пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібінің бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті. Заң тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке ие болуға хақылы.Ол мүлікті өз иелігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін пайдаланғанда қоғамның басқа адамдардардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек. Сондықтан 80 Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: “Меншік, міндет жіктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс”(6-бап). Субъективтік тұлғалық құқықтық міндет-құқытық мүмкіндік берілген құқық тұлғасының заңи мүддесін орындату үшін басқа құқық тұлғасына жүктелген міндет. Бүл міндет құқықтық қатынстарға қатысу нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі. Екіншіден, “ құқықтық” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі, олардың жаалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналды. Құқық туралы конституция былай дейді: “Қазақстан Республикасында қол- данылатын құқық Конституциясының, соған сәйкес заңдардың, өзгеде нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың ха- лықаралық шарттық және өзгеде міндеттемелерінің, сондай- ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және жоғарғы соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады’’ (4 бап). Үшіншіден, “құқық” термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық, қылмыстық құқық, қаржылық құқық, т.б. Құқық саласы-өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құққтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық құқық мүліктік және мүліктік емес қаты- настарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Төртіншіден, “құқық” терминін тұлғалық құқық пен объек- тивтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты “құқық жүйесі” деген түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі қалыптасуда. Құқық пәндерін оқып, құқықтық мәнін терең түсінген адам оның түрлі жағдайда мағынасы әртүрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың өте күрделі әлеуметтік құбылыс екендігінің белгісі. Құқық түрлі түсігігінің болуы – оның әлеуметтік мәнінің де түрлі болуының негізі. Егер құқықта тұлғаларымен байла- ныстырса, тұлғалардың мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну қажеттілігі туады . Азаматтарға сан 81 қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп, оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамды шынайы теңдік орнатылған болып есептеледі.Ал, обьективтік құқық туралы сөз болғанда, мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады. Әрине, құқық турал зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір текі болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықтық таптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда кең орын алып келеді.Маркстік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық-үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайды.Ал өркенеттік тұрғыдан ілім бойынша құқық қоғамдағы барлық адамдардың еркін білдіріп,мүдделерін қорғайтын құрал болып саналады. Қандай ілім болса да құқықтық әлеуметтік мәні бар екенін айтады. Бірақ маркстік ілім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғдан түсіндіруге тырысады. Әрине,құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл иеленушілік дәуірде құқық ашыктан- ашық тек құл иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңегені белгілі. Бірақ бұл қөзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы мемлекеттерге телуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін болса, ондай қоғамда үздіксіз таптың еркін білдіретін болса,ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап, жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдн қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсңтетін немесе белгілі бір топқа артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған. Құқық (обьективтік тұрғыдан қарағанда)-жалпы бірдей міндетті,мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін,қоғамдық қатынастарды реттейтін,заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма,ережелердің жиынтығы. 82 Енді, құқықтың негізгі белгілерін қарастырайық. Жүйелігі.Құқық-бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құры- лыс. Оның бір бөлігі-табиғи құқықтың мазмұн адам мен қоғамның табиғатына байланысты әлеуметтік–құқықтың талаптарымен анықталыды. Мысалы, адамның өмірі, денсаулығы табиғи құбы- лыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: «Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірінің қиюға хақысы жоқ» (15-бап) Құқықтық жүйеніңекінші бөлігі - мемлекеттегі қолданылатын бар жүйенің үшінші бөлігі субьективтік тұлғалық құқықтар. Осы айтылған бөліктер бір бір імен табиғи түрде байланысты басқаларын түсінуге құқығы,жүзеге асыруға болмайды. Мысалы тек әр адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса,оның жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе,адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі болмаса,аталған құқық қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді.Адам өзіне қажетті рухани және мүліктік игілікті пайдалану үшін, өзі белсенді әрекет жасауы керек. Адамның әлеуметтік-құқықтық талаптарының мағынасы оны мемлекеттің тануы,қорғауы ,қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі. Нормативтік сипаты -құқықтың негізгі белгілерінің бірі болып табылады .Құқық қағидалардан,ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида- тұлғалардың мінез-құлқықтары туралы ере- же. Былайша айтқанда,қоғамдық қатынасқа қатысушылар өз іс-әрекеттерін,мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімделулері қажет.Сондықтан құқықтың нормалары тұлғалардың іс-әрекетінің,мінез-құлқының үлгісі. Мысалы, әркім өзінің қай ұлтқа партияға және қай дінге жататынын анықтауға және оны көрсету көрсетпеуге халқылы (19-бап). Тұлғалардың мінез-құлқын анықтау арқылы құқық нормалары қоғамдық қатынастарды қажетті арнаға бағыттап,жолға салады, реттейді, жөндейді, ұйымдастырады,тұрақтандырады, бассыздықтан қорғайды. Формальды анықтылық-құқықтың тағы да бір маңызды белгісі. Ол құқықтың мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқықты, оны құратын заңдарды, басқа да нормативтік акті- лер жасайтын мемлекет.Мемлекет органдардан тұрады. Де- мек мемлекет органдары заңдарды жасайды. Заң-ережелер 83 жинтығы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын болғандықтан ресми сипаты бар ережелер.Әрбір ереже қағида заң шығарушының тұлғалардың мінез-құлқы туралы ойын анықтап,түсінікті түрде тұжырымдайды. Құқықтың енді бір белгісі-мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер мемлекет құқық қағидаларын жүзеге асырылуына дұрыс қолданылуын қамтамасыз етпесе, олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет оның органдары, тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі, жағдай жасайды. Мысалы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларын олардың шама-шарқын көтеретін ақыға беріледі (25-бап). Егер азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылса, мемелекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі. Құқықтың тағы бір белгісі-адамдар еркін білдіруі. Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы -халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді (3-бап). Сонымен халық заңдарды өзі тікелей қабылдай алады. Мұндай жағдайда заң тікелей халықтың еркін паш етеді. Оған мысал 1995 жылдың 30 тамызында Қазақстан халқының Конституциясының қабылдануы. Конституция–құқықтың өзегі, ұйтқысы. Олай болса, Қазақстанда қалыптасып келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін білдіреді, ойын жүзеге асырады. Халық Президентті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттілігі шеңберінде нормативті актілер заң күші бар жарлықтар, жай нормативті жарлықтар, қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативті актілері Қазақстан құқығын қалыптастыратын бастау болып есептеледі. Құқықты құрайтын нормалар тек бір адамның немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп, мүдесін ғана қорғамайды. Ол – халық үшін қызмет істейді. |