Балћан жанжалыныѓ туу негiздерi мен сипатын айтып берiѓдер. 5

47
III тарау.   АМЕРИКА   ЋЏРАМА   ШТАТТАРЫ
§ 7. АМЕРИКА ЋЏРАМА ШТАТТАРЫ 1945—1960 ЖЫЛДАРДА
Соѕыстан кейiнгi даму. Америка Ћџрама Штаттары Екiншi
дљниежљзiлiк соѕыс жылдарында =зiнiѓ экономикалыћ жќне саяси
ћуаттарын џлѕайтћан дљниежљзiндегi бiрден-бiр iрi ел болды.
АЋШ =зiнiѓ соѕыстан бџрынѕы бљкiл тарихында мџндай ћуат-
тылыћћа ешуаћытта да жетiп к=рген емес. АЋШ-тыѓ дљниежљзiлiк
капиталистiк =ндiрiстегi љлесi 1948 жылы 54,6
% болды.
1945 жылѕы 12 сќуiрде американ президентi Франклин Рузвельт
ћаза болды. Гарри Трумэн оѕан мџрагер ретiнде билiк басына келдi.
Г.Трумэннiѓ 1945 жылы жарияланѕан саяси баѕыты «ќдiлеттi» деп
аталды. 1944—1946 жылдарда жџмыс орындарыныѓ к=бейгенi
есебiнен жџмысшы табыныѓ саны артып, кќсiподаћ ћозѕалысы
жанданды. К=п џзамай бџл ћозѕалысћа ћатысушылардыѓ саны 15 млн
адамѕа дейiн к=бейдi. Осы себептен халыћтыѓ ћалыѓ топтарыныѓ
мљдделерiн к=здейтiн к=птеген заѓ актiлерi ћабылданды. «Солдат
биллi» деп  аталѕан  ардагерлерге   жасалатын  жеѓiлдiктер туралы
заѓ,  «Nкiмет   орындарыныѓ   жџмысћа   орналастыру   туралы   Заѓы»
ћабылданды. Пќтераћы т=леудi баћылау туралы заѓ да ћуатталды.
Бџл заѓ пќтераћыныѓ ћымбаттай беруiн 1947 жылѕа дейiн 14 айѕа
тоћтатты.
1949 жылѕы ћаѓтарда демократтар сенатћа 7 жылдыѓ iшiнде
мемлекеттiѓ к=мектесуiмен 1950 мыѓ тџрѕын љй салу туралы билль
енгiздi.  Дегенмен Г.Трумэннiѓ «ќдiлеттi баѕытын» бiр топ заѓдар =шiрiп
тастаѕандай болды. Олардыѓ ћатарында Тафт-Хартли деп аталѕан
заѓды айрыћша атап к=рсеткен ж=н. Авторлары — сенатор Тафт пен
=кiлдер палатасыныѓ мљшесi Хартлидiѓ есiмiмен аталѕан заѓ 1947
жылы ћабылданды. Осы заѓ бойынша кќсiподаћтардыѓ саяси
наућандарды ћаржыландыруына, ынтымаћтастыћ ереуiлдерiн жќне
ћарсылыћ жиындарын =ткiзуiне, коммунистердiѓ кќсiподаћтарда
сайлап ћойылатын ћызметтерге орналасуына тыйым салынды. Заѓѕа
сќйкес кќсiподаћтардыѓ болатын ереуiлi туралы ћожайындар мен
=кiмет орындарына алдын ала хабарлап отыруы мiндеттелдi. кiметтiѓ
к=зћарасы тџрѕысынан алѕанда, «џлттыѓ денсаулыѕын саћтау iсi мен
ћауiпсiздiгiне» ћатер т=ндiретiн iрi ереуiлдер =ткiзiлетiн кљндi
президенттiѓ  80 кљнге тоћтата тџруына ћџћыѕы болды.
Президент Трумэннiѓ «адалдыћты тексеру туралы» сол 1947
жылѕы жарлыѕы да сол кездегi американ =кiмет орындарыныѓ
саясатта џстанѕан ќсiре консервативтiк пиѕылдарыныѓ к=рiнiсi болды.
Оѓшыл кљштерге џнамаѕан адамдар осы жарлыћћа байланысты
мемлекеттiк ћызметтен ћуыла бастады. Ол, еѓ алдымен, Кеѓес Одаѕын
џнататын немесе оѕан адал к=зћарастаѕы адамдарѕа ћатысты болды.

48
Г. Трумэннiѓ консервативтiк iшкi саясаты сыртћы саясатћа да ќсер
еттi. Ол ќсiресе «атомдыћ дипломатия» деген атау алѕан баѕыттан
айћын к=рiнiс тапты.  Бџл ћатынастар едќуiр дќрежеде теѓсiздеу
сипатта едi.
АЋШ-тыѓ сол кездегi сыртћы саясатында Кеѓес Одаѕымен
ћатынастарында екi љрдiс байћалды. Оныѓ бiрiншiсiнiѓ негiзiн
Ф.Рузвельт ћалап, бџл љрдiс екi елдiѓ соѕыстан кейiнгi ынтымаћ-
тастыѕы мќселелерiне баѕытталды. Оны марћџм президенттiѓ еѓ жаћын
шќкiрттерi Г.Уоллес пен Г.Гопкинс ћорѕады. Г.Трумэн мен мемлекеттiк
хатшы Д.Бирнс 1945—1946 жылдарда КСРО-мен ћатынастарда =зара
тџраћтылыћты џстауѕа тырысты. Мџнысы љшiн КСРО-ѕа ћатал баѕыт
џстауды жаћтаушы сенатор, республикашылдардыѓ жетекшiсi
А.Ванденбергтiѓ =ткiр сынына џшырап жљрдi. Кеѓес Одаѕымен ћарама-
ћайшылыћта болуды жаћтаушылар дќл осы Ванденберг пен оныѓ
пiкiрлестерi едi. Трумэн к=нуге мќжбљр болды. Ћџрама Штаттардыѓ
сыртћы саясатында екiншi љрдiс џзаћ жылдарѕа бекiп алды.
Кеѓес Одаѕында ядролыћ ћарудыѓ сыналуы, Ћытайда революция-
ныѓ жеѓуi, АЋШ-та ќсiре оѓшыл элементтердiѓ белсендiлiгiн
жандандырды. 1949 жылѕы ћаѓтардан ћазанѕа дейiн солардыѓ ћысым
жасауымен АЋШ компартиясына ћарсы сот процесi жљргiзiлдi.
Компартияныѓ 11 =кiлi сотталып, ќртљрлi мерзiмге ћамалды.
Оѓшылдардыѓ =ндiрiстiк кќсiподаћтар конгресi (КК) =здерiнiѓ
ћатарынан 1 млн адамы бар 11 кќсiподаћ џйымын олардыѓ ћатарына
коммунистер кiрген деген айыппен  шыѕарып тастауѕа мќжбљр болды.
1950 жылы «Маккарэн-Вудтыѓ» Заѓы ћабылданды. Ол ресми тљрде
«Iшкi  ћауiпсiздiк  туралы»   Заѓ деп аталды. Бџл заѓ бойынша љкiмет
сенiмсiз деп санаѕан барлыћ џйымдар ќдiлет министрлiгiнде
«зиянкестiк» деп тiркеуге алынуѕа тиiс болды. Тiркеуден бас тартса
бес жыл тљрмеге ћамалып, 10 мыѓ доллар айыппџл т=лейтiн жаза
берiлетiн. Жљздеген ћоѕамдыћ џйымдар «зиянкестiк» деп жарияланды.
Арада екi жыл =ткенде 1952 жылы американ конгресi ресми тљрде
«Иммиграция жќне азаматтыћ туралы Заѓ» деп аталѕан таѕы да бiр
«Маккарэн-Уолтер» Заѓын ћабылдады. Бџл заѓѕа сќйкес АЋШ азамат-
тары байырѕы америкалыћтар жќне байырѕы емес америкалыћтар деп
б=лiндi. Байырѕы емес америкалыћтарѕа ћарсы ќртљрлi кемсiту
шаралары ћолданылды. АЋШ-тыѓ байырѕы емес азаматтары
федералдыћ тергеу бюросында (ФТБ) саусаћтарыныѓ таѓбасын
ћалдыруѕа тиiс болды. Жџмысћа алу кезiнде байырѕы америкалыћтар
к=птеген артыћшылыћтарды пайдаланды. Ал жџмыстан, еѓ алдымен,
байырѕы емес америкалыћтар шыѕарылып жатты. Бџл заѓ американ
демократиясыныѓ сол жылдардаѕы даѕдарысыныѓ =те бiр айћын
к=рiнiсi едi. АЋШ-тыѓ демократияшыл жџртшылыѕы бџл заѓды
«нќсiлшiлдiк заѓ» деп атап, ћатты айыптады.
Маккартизмнiѓ жайлап алуы американ ћоѕамыныѓ демократия-
лыћ жеѓiстерiне консервативтiк кљштер жасаѕан шабуылдыѓ еѓ
жоѕары нљктесi болды. Бџл 1950—1953 жылдардыѓ тџсында орын

49
алды. Бџл саяси аѕым сенаттыѓ Америкаѕа ћарсы ћызметтi тергеу
ж=нiндегi к=мекшi комиссиясын басћарѕан сенатор Джозеф
Маккартидiѓ есiмiмен аталды.  Маккарти соѕыс аяћталѕаннан кейiн
коммунистердi ћолдайтын адамдарды тiмiскiлеп iздей бастады. Елдi
љрей мен кљдiк жайлады. Тiптi бџрынѕы ќрiптес ћызметкерлер мен
к=ршiлер бiр-бiрiнiѓ «адалдыѕына» кљмќндана бастады. Ѕалымдар,
кќсiподаћ ћайраткерлерi, жазушылар мен ќртiстер жќне тiптi
ћатардаѕы америкалыћтар Маккарти басћарѕан комиссияѕа шаћырып
алынатын болды. Маккарти сенiмсiздiк бiлдiрген адамдар тљрмеден
шыћћан кљннiѓ =зiнде де олардыѓ келешегi бџлдыр едi. Ондайларды
жџмыстан ћуып, оћытушылыћ, жазушылыћ, ѕылыми, шыѕарма-
шылыћ ћызметпен айналысу ћџћыѕынан айыру белеѓ алды. Сенiмдi
емес деп айыпталѕан ондаѕан мыѓ адамдар =мiр сљруге ћажеттi
заттарынан айырылып, бiржола =лiмшi халге жеткiзiлетiн.
кiмет басына Эйзенхауэрдiѓ республикашыл ќкiмшiлiгi келгеннен
кейiн де Маккарти «џлт дџшпандарын» ќшкерелеу ћызметiн
жалѕастыра бердi. Жаѓа президент бџл есуастыћ ћызметке салѕырттау
ћарады. Дегенмен Маккарти Аћ љйде шпиондар отыр деп мќлiмдегенде
Д.Эйзенхауэрдiѓ шыдамы таусылды. 1954 жылы президент љкiметтiк
комиссия ћџрып, ол Дж. Маккартидi конгреске жала жауып, оны
ћџрметтемейдi жќне мемлекеттiк ћаржыны тиiстi орнына жџмсамайды,
параћор деп айыптады. Сенатта Дж. Маккартидiѓ «Ласторн кор-
перейшн» компаниясына ћолайлы болатын заѓ жобаларын ћолдаѕаны
љшiн сол ћџрылыс компаниясынан 10 мыѓ доллар пара алѕаны
аныћталѕаннан кейiн оныѓ саяси ћызметi аяћталады. Ол 1957 жылы
ћайтыс болды. Дегенмен оныѓ идеялары американ ћоѕамыныѓ белгiлi
бiр б=лiгi арасында кеѓ тарап келдi.

жүктеу/скачать 14,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: