Монография «Елтаным баспасы»
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
httpswww.kaznu.kzcontentfilespagesfolder21141Verstka.pdf
| Географиялық фактор
ÿ Тілдік фактор ÿ Діни фактор ÿ Этнонимдік фактор ÿ Психикалық фактор Ұлт мəдениетінің қалыптасуына ықпал ететін факторлардың бірі ретінде саналатын географиялық орта десек, онда қоршаған ортаға байланысты киім үлгілерінің, мекен-тұрақ жағдайының, яғни, ұлттың мəдени-шаруашылық жағдайларының даму ерекшеліктері байқалады. Сонымен қатар, ол ұлттың рухани мəдениетінің қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Оны халық тұрмысының ерекшеліктерінен көрініс табатын жүріс-тұрыс, салт-дəстүр, əдет-ғұрыптардан байқауға болады. Шаруашылық дəстүрі міндетті түрде табиғат жағдайларына байланысты қалыптасады да, ол əдетте өте тұрақты болып келеді. Мəселен, өз жерін- де мал шаруашылығымен айналысқан адам басқа жаққа көшіп кетсе де, мүмкіндік болса, сол мал шаруашылығымен айналысқанды тəуір көреді. Ал ауа райы жалпы климат, көп жағдайда киім, баспана, ауыл- шаруашылық мəдениет түрлерінің ерекшеліктерін, соған орай көлік түрлерін айқындайды. Географиялық ортаның (климат, топырақ, рель- еф т.б.) ерекшеліктері этностық рухани мəдениетінің қалыптасуына да, психикалық қалпына да қалай да бір əсерін тигізеді. Географиялық орта этникалық этнонимде де көрініс табады. 133 Этникалық территорияның ландшафтары адамдар түсінігінде туған жер ұғымымен ассоцацияланады. Қазақ мəдениетінде бұл ретте туған жер ұғымы бəрінен де жоғары екендігін қалыптасқан тұрақты тіркестер бойынан табамыз. Мысалы: Өлген мола, туған жер жібермейді, Əйтпесе тұрмас едім осы маңда. (Абай) Ал қазақ халқында сұлу қызды аспандағы айға, күлімдеген күнге, судағы құндызға теңеуі, мысалы, Ай мен күндей; Ай десе аузы, күн десе көзі бар; Жаңа туған айдай деуі ұлттық ұғымға, ұлттық сезімге жақын көркем сөз айшықтары осының дəлелі. Ерте замандағы қазақ қауымның ұғымында жер жүзіндегі барлық жаратылыстың түпкі тегі төрт нəрседен: топырақ, су, от жəне жел- ден (ауадан) жаратылған. Барлық болмыстық өмір сүру тетігі: жарық пен қараңғылыққа байланысты деп білген. Олардың ойынша: жарық – жылудың, күннің, өмірдің, жақсылықтың, бақыттың нышаны; ал қараңғылық – суықтың, түннің, өлімнің, жамандықтың нышаны. Бұларды бір-біріне қарама-қарсы күштер деп есептеген. Қазақ көне дəстүрі бойынша, жер – адамзат, жан-жануар, ағаш-шөптің анасы. Аспан – жарық, жылу беріп, жаңбыр жаудырып есіркеуші ата- сы деп есептелген. Сондықтан, ерте кездегі қазақтар көк тəңірге, жер анаға табынған. Қазақтың ұғымында: көк аспан бейнесі қазақтардың үйі сияқты, барлық өмірге пана болған көк күмбез. Аспан əлеміндегі жұлдыздар – осы көк күмбезге жағылған шырақтар, олардың ойынша: аспандағы жұлдыздардың адам өмірмен тығыз байланысы бар. Əрбір адамның өмірін жаратып, тағдырын бейнелейтін бір жұлдызы болады. Ол жұлдыз жоғарылса, бұл адамның бағы өрлейді, ал жұлдыз төмендесе, бұл адамның бағы қайтады. Жұлдызы оңынан туса, барлық іс сəтті бо- лады, жұлдызы солынан туса, қырсық шалады, ол жұлдыз жерге түссе, бұл адам өледі де, оның жаны көкке ұшады дейді. Қазақтар ісі оңалған адамды «жұлдызы оңынан туды» дейді. Мысалы: • Олар Ресей патшасының айы оңынан, жұлдызы солынан туып , жолы болып тұрғанын, құрығының ұзын екенін жақсы білгені. (Хан Кене. 233 б.). 134 «Айы оңынан туу» фразеологизмінің астарында халықтық бақылау тəжірибесі жатыр. Адамдар жаңа туған айдың алғашқы формасына қарап, жауын-шашынды немесе жайлы болатынына қарй алдағы күн-көріс тір- шілігі мен шаруашылығын жоспарлай алған. Егер ай шалқалап жатып туса, «өзіме жайлы, шаруаға жайсыз» деп айтады деген түсінік бар. «Жұлдызы солынан туу» – ежелгі түсінік бойынша адамдардың жұлдыздары əр алуан: кейде топырақ, кейде су, кейде от, кейде жел сияқты болып келеді, бұл сол адамның мінездемесін, адамдар арасындағы қарым- қатынастарды белгілейді. Жұлдызы су сипатты адам жұлдызы от сияқты адаммен жараса алмайды. Қазақтар жараса алмаған ерлі-зайыптыларды көргенде «бұлардың жұлдызы жараспады» дейді, өмірі бір біріне өш болып өткен немесе жауласып өткен адамдарды «бұлардың бірі-бірі- не жұлдызы қарсы» дейді. Қазіргі бұл наным-сенімнің сарқыншақтары аңыз-ертегілерде там-тұмдап сақталып келеді (Ғызыхан, 342). Түркі халықтарының мəдениетінде жүктеу/скачать 13,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|