Өмір мектебі. 1 кітап

Қазақ ауылында сиырды бұзаумен идіріп сауады ғой. Орыстар бұзауды
енесінен туа сала бөледі де, тез түңіліп кетеді. Сондықтан өріске шығарда
да, өрістен қайтарда да, қазақ ауылының сиырындай, орыстың сиырлары
бірен-сараны ғана болмаса бұзауын іздеп мөңіремейді.
«Аюға намаз үйреткен таяқ» дегендей, кейбір қашаған сиырлар таяқтан
жасқанады. «Таяқ» дегеніміз, сабының ұзындығы бір-ақ құлаштай, басында
адамның, басына жақын домалағы бар шоқпар. Мұндай щоқпарлар
тамырымен қопарып алған қайыңнан істеледі. Егер осы шоқпар қаша
жөнелген сиырдың талмау тұсынан тисе, ұшырып түсіреді. Шоқпар жеген
сиыр ырқыңа көніп алады.
Біз бағатын сиырлардың ішінде бір қара ала, бір қызыл қасқа бұқа бар.
Екеуі де атан түйедей үлкен. Біздің еріккендегі бір ермегіміз — осы екеуін
сүзістіру. Олар кісі сүзбейді, айдасаң ырқыңа көне береді. Біз сондай
жуастығымен пайдаланамыз да, сиырдың қай жақ шетінде жүрсе де, айдап
əкеп түйістіріп жібереміз.
Көп сүзісуден тəсіл алып қалыса ма, болмаса, екеуінің күші тең бе, —
мойындары мен денелерін қалай жиырып ап бір-бірін маңдайынан итерсе
де сүріп əкете алмай, теке-тіреспен тұрады да қояды. Осы ерегіспен
біраздан кейін екеуінің де көзі қызарып, тілдері салақтап, ауыздарынан
сілемей ағып, ызаланып алады да, шоқпармен жасқап айырып жібермесең,
өз беттерімен айырылмайды...
Сиырлар жусаған кезде Қайырке екеуміз ең алдымен қолтыққа қысып
жүрген үш таған мосыға, белбеуімізде байлап алған жез бақырды асамыз
да, ішіне су құйып, шай қоямыз. Су қайнағанша Қайырке екеуміз көлге
шомыламыз да, бір-бір құшақ қоға алып шығамыз. Ол араның көлдерінің
майқоғасы да, сүйрігі де өте тəтті болады. Қайнаған суға біздің шығаратын
шайымыз,— далаға есетін «шəлпи» атты шөп. Жусан түсті, басында
сарғылт гүлі бар бұл шөпті қайнаған суға салсаң, жап-жасыл боп шығады
да, сусынды қандыруы ғажап болады. Нанды Қайырке екеуміз үйден
дорбаға сап алып шығамыз. Бұл нан орыстың не қалашы, не бөлкесі
болады. Егер шай ішкіміз келмесе, біз сиырларды бақырға сауамыз да,
сүтін қайнатып ішеміз.
Қайырке мен менің күнделік қызметім осылай өтіп жатады. Кейбір
күндері Қайырке үйінде қап, менімен бірге оның ағасы Бейсембі мал бағуға
шығады.
Кейінгі кезде «Жаман жезде»
54 
аталып кеткен бұл Бейсембі, жас күнінде
де момын. Оның сол қолының үсік саусағы ортасынан жоқ. Мал баққанда
ол үйдегі домбырасын қолына ала шығып, жайыла өрген сиырдың соңында
тартады да жүреді. Оның сыңсығандау тəп-тəуір дауысы бар. Жай мінезді
момын ол өзі өлең айтса да, желігіңкірей айтады, мен айтсам тіпті желігіп,
ретсіз жерде де, ретті жерде де көтермелеп айғайлап кетеді.

Күндер осылай етіп жатты. Ертеден қара кешке шейін сиырдың соңынан
жүре беру əуелгі кезде ауырлау сияқты көрінді де, артынан үйреніп кеттім.
Ол да өзінше бір қызық өмірге айналды. Бейсембі сиыр бағуға сирек
шығады. Көбінесе, бірге бағатын — Қайырке екеуміз. Жасы да, бойы да
менімен шамалас, қара бұжыр кескінді Қайырке мейлінше пысық. Орыс
арасында туған ол орыстың тілін орыс балаларынан кем білмейді. Ағасы
Бейсембі сияқты ол да өзі өлең айтуды жəне менен өлең тыңдауды жақсы
көреді. Оның айтатындары — орысша өлең. Қазақ өлеңдерінен ол алдым-
жұлдым бірдемелер болмаса, жөнді білмейді. Домбыраға қолының, ебі жоқ.
Тегі Қайыркенің қазақ «өлеңшісінен» бірінші көргені мен болуым керек.
Сондықтан ол менің өлең айтатынымды білмеген күндерде, өзі білетін
орысша өлеңдерін айтып жүрді. Ол:
«Наша улица широка
Только некуда ходить.
На деревне девок много
Только некого любить».
— деп, немесе:
«Закурю с тоски мохорку,
Положу гармонь на полку,
Полежи Тальяночка.
Пока придет беляночка».
— деп, немесе:
«Ох, моя милка, семь пудов
Не боится верблюдов».
— деп, нашарлау даусымен майланбаған арбаның доңғалағындай
дарылдайды. Кейін менің өлең айтатынымды білген соң, ол өлең айтуды
мүлдем доғарды. Екеуміз Бейсембінің домбырасын кейде сұрап, кейде
ұрлап алып шығатын болдық. Бірақ Қайырке Бейсембі сияқты өлеңді
түрегеп, сиырға еріп жүріп айттыруды жақсы көрмейді, отырып айттырады.
Шанышқақтаған мезгілде болмаса сиыр деген мал жайылған уақытта
жүргіш келмейді. Ол жоңышқалы, өлеңді шөпті жақсы көреді. Жоңышқасы
жақсы бір жерге əкеліп қаптатсаң, айнала оттап, орнынан көп
жылжымайды. Бірен-саран қашаған сиыр болмаса, өзге сиырлар қаладан
өpicке шыққан бетінен, кешкі қалаға қайтар мезгілге шейін бұрылмайды.

Өріске беттеген я қайтқан уақыттарында алысырақ барып алдынан шығып
отырсаң, анда-санда «соп» деп дыбыс беріп қойсаң, сиыр сені басын еттей,
тоқырай отайды... Өріске беттегенде де, өрістен қайтқанда да Қайырке
сиырлардың алдына шығып осылай тоқтатып қояды да:
— Кəне, Сəбит, баста өлеңді, — дейді. Не өлең айтуды екеуміз келісіп
аламыз да, мен қалаған өлеңін бастай жөнелем... Əлденеше жыл баққан
Қайыркені ие көріп, үйреніп қалғандықтан ба, — сиырлар ол дыбыс
шығарсақ өлеңдей қап, қайырған жағына қарай беттей жөнеледі. Менің
қайыруымды да, айғайымды да олай тыңдамайды.
Менің өлеңді көбірек айтатын кезім — сиырлардың түскі жусаған
мезгілі. Бұл кезде бақырға қайнатқан шəлпи шайды екеуміз кішкене ағаш
тостағаннан сораптай тартып, терлеп отырып ішеміз де, қанған кезде мен
өлең соғам. Қайырке өлең тыңдағанда желікпейді. «Сөз-ақ», «шіркін-ай!»,
«тамаша екен» деген қостаушы сөздерді ол сабырмен ақырың ғана айтып,
көбінесе, маған қадала қарайды да отырады.
— Илансаң, — дейді ол, — осы уақытқа шейін мен қазақ ауылын көрген
емеспін... Қайдан көресің, — жеті жасымда шешем өліп жетім қалдым.
Əкем əйел ала алмады. Сол үйдің еркегі де, əйелі де өзі. Жəне қой аузынан
шөп алмайтын момын кісі, ешқайда шықпайды, ол шықпаған соң мен де
шыға алмаймын, жеті жасымнан сиырдың соңындамын. Сондықтан
ауылды қайдан көрейін.
— Көріп келгендер, — дейді ол, — ауылды жақсы дейді, бейнеті аз
дейді, ойын-сауығы көп дейді, жаздай кең далада жайлауда болады дейді.
Соған барғың-ақ кеп құмартасың, бірақ бару қайда!..
Соңғы сөздерін Қайырке зор арман сияқтандырып күрсініп айтады.
Сөйтеді де, ауыл тіршілігінің егжей-тегжейін менен сұрай бастайды. Менің
ауыл туралы кеңестерімді əсіресе, өз қара басым туралы кеңестерді
тыңдағаннан кейін ол:
— Ауылда да солай ма? — деп басын шайқап отырады.
— Ауыл рахат орны болса, қалаға қаңғырып келем бе мен, — дегеннен
кейін ғана:
— Рас-ау, — дейді мақұлдап.
— Сиырдың соңында үнемі салпақтап жүре беруден ішім пысып,
неғыларға білмей жүруші едім, — дейді Қайырке, — жақсы болды-ау, сен
келіп. Бұрын батпайтын күннің қазір қалай өткенін де білмеймін. Екеуміз
енді осы сиырды бірге бағайық, сен бұл арадан кетпе.
— Өмір бойынша ма, — деймін мен.

— Өмір бойынша болса қайтеді, — дейді Қайырке. — Сиыр бағып өткен
кісі бізден кем емес. Менің əкем Қопабай, оның əкесі Түлкі, оның əкесі
Қонеке, өмірлерін осы Құтырлағанның сиырын бағумен өткізді.
Кенжебайды кім білсін, ол əлі кішкене ғой. Бейсембінің күні де сиыр
бағумен өтетін шығар.
— Өзің ше? — деп сұраймын мен.
— Оны құдай біледі де, — дейді Қайырке, — бір жыл емес, он жыл
емес, өмір бойы сиыр бағудың несі жақсы дейсің.
Ендеше маған неге сиыршы бол дейсің?
— Екеуміз бірге баға тұрайық та, кейінгісін көре жатармыз.
Қайыркенің «көрерміз» не екенін мен ұзамай-ақ білдім. Жаз ортасы
ауып, Құтырлағандықтан шөбін шауып болып, егініне кірісе бастаған кезде
Қайырке маған бұдан бұрын айтпаған бір сөзін айтты.
— Сəбит, сен маған ұнайсың, — деп бастады ол сөзін.
— Нем ұнайды?
— Мінезің де жақсы, тіл алғышсың, оның үстіне өлеңшісің...
Қайырке маған күлімсірей қулана қарап, аз уақыт тым-тырыс келе жатты
да:
— «Айлас қатын мұңдас» деген мақал бар екен сиыр соңында жүрген
соң екеуміз де мұңдас, сырлас. болуға тиісті емеспіз бе? — деді.
— Əрине, — дедім мен.
— Сен өзің аузыңа берікпісің, жоқ па? — деп сұрады, ол.
— Не туралы айтасың?
— Жай əншейін де, — деп Қайырке күлімсіреді де қойды.
Бұл кеңес осымен доғарылды. Сиырлар түске шейін жайылғаннан кейін
мерзімді уақытында көлдің жағасына жусаттық.
Бұл мезгіл — шанышқақтың жатқан кезі. Біз сиырларды жусататын
көлдердің маңайы дығырланып, тақыр боп жатады. Тақыр жерде, маса,
сона азғантай болады. Шaнышқақтан құтылған кезде сиыр түскі жусауына
шейін көп оттайды да, жусағаннан кейін ұзақ күйсейді. Бұ кезде Қайырке
екеуміз кейбір күндері ұйқтап та аламыз.
Бүгін де сиырларды көлдің жағасына əкеп жусатқаннан кейін шəлпиден

қайнатқан шайды ішіп отырып, Қайырке манағы бір доғарылған кеңесін
қайтадан көңірсітті.
— Күнде ішетініміз шəлпи шай, — деп бастады ол кеңесін — жейтініміз
нан. ғана. Жүректі қарайтып болды-ау, бұл, Сəбит!..
— Қарайтқанда, не істейміз? — дедім мен қалжыңдап, — мал соймай
сараң болған əкең мен өзіңнен көр.
— Сол малды сояр ека-у, — деді Қайырке, — егер қолда болса, бірақ жоқ
қой сол.
— Енді нені айтып отырсың.
— Бізде жоқ болса да, қалада көп дегенім ғой.
— Е, қала саған қойын бере ме?
— Əрине, бермейді.
— Бермесе, айтып отырғаның не?
— Жай, əншейін, ептеп қымқырса қайтер еді дегенім ғой, — деді
Қайырке, күлімсірей маған қарап қойып.
— Қалай қымқырасың? — деп сұрадым мен.
— Ол оңай ғой, бірақ қасыңдағы серігің сенімді болса.
— Сенімді болғанда қайтер ең? — дедім мен сынағалы.
— Мана аузына берікпісің дегенім осы еді, — деді Қайырке.
— Ия, берік болсам ше?
— Ендеше, əкел қолыңды, — деп Қайырке қолын ұсынды.
Мен қашқалақтап қолымды бермеп ем, Қайырке «неге бермейсің?»,
«сенбеймісің?», «кімнен қорқасың?» деген сияқты біраз сұраулар беріп
отырды да:
— Қой, бүйтіп ашықпайық, — деді маған, — ептеп қозы-лақтан ұрлап
тамақ тойдырайық.
— Қайдан ұрлайсың?
— Қаланың Оразалы баққан қойлары осы маңайға кеп, араласа
жайылып жүрген жоқ па?
— Одан қалай ұрлайсың?

— Оп-оңай, — деді Қайырке, со кезде көзі ұры иттің көзіндей
жылтыңдай қап.
— Қалай оп-оңай?!
— Қойлар ағаштың ішіне жайылып келгенде бір семіз тоқтыны ұстап
аламыз да, бауыздап ағаштың түбіне тыға саламыз. Артынан асып жейміз.
Қайыркенің бұл сөзіне нанбаған кескінмен мен аз қарап отырдым да, əлі
де болса қалжың көріп:
— Лақты ұстамаймысың? — дедім.
— О, кəпірдің бақыратыны бар, — деді Қайырке, — қойшыға білдіріп
қояды. Ал, қозы деген жануар, жұп-жуас, дыбыс шығармайды... Сонымен,
қалай дейсің. Сəбит?.. Істейміз бе, осыны?
— Рас айтып отырсың ба?
— Осындай өтірік бола ма екен?
— Жоқ, мен оған араласа алмаймын, — дедім мен.
— Араласпай-ақ қой, — деді Қайырке, қулана жымия қараған кескінмен.
— Тек айтып қоймасаң болғаны. Қозыны ұстайтын да, бауыздайтын да,
соятын да, асатын да өзім болам. Сен жегің келсе же де, жегің келмесе де
отыр.
— Оны қайда асып жейсің?
— Сойсақ, асудың ретін келтіреміз де.
— Қалай, қолымыздағы бақырға бір жіліктен артық ет симайды, оған
қайсымыз тоямыз?—дедім мен оның сөзін əлі де ойын көріп, қалжыңдап.
— Малдың етін өзінің қарнына асып жеуді естімеп пе ең, — дейді ол.
— Қарнына?!
— Ия, қарнына. Кəдімгі қарны бар ғой, соның жынын ақтарып тастап,
таза қып жуып, ішіне суды құясың, сиғанша ет жəне татырлық тұз саласың
да жерді шұқырлап қазып, ішіне құм сеуіп, əлгі қарынды соған көмесің.
Сөйтесің де, үстіне тағы да сеуіп, оның үстінен от жағасың. Сонда
қарындағы ет бұрқылдап тұрып қайнайды. Қайнағанда буы шығып тұру
үшін, қарынды өңешпен бірге аласын да, өңештің, ішіне екі басын кескен
бір сүйемдей қурай тығып қоясың. Қурайдың тесігінен бу бұрқылдап
атқылайды да тұрады...
— Рас, рас! — дейді Қайырке иланбаған кескінмен бетіне қараған маған.

Талай рет солай пісіріп жедік. Қарынға піскен еттің қасында, қазанға піскен
ет — ет емес!
Қайыркенің сөзіне енді ғана сенгендей болдым.
Есіме Оразалы түсті. Оны мен білем. Түбі — біздің Сибан. Ол да осы
Құтырлағанда туып өскен адам. Оның да өмір бойы кəсібі — мал бағу. Біз
жоғарыда Аубакірдің нашар халдегі үй тұрмысын айттық. Оразалының үйі
одан да сорлы... Оның үстіне, осы Құтырлағанда отырған бес-алты
жатақтың ішіндегі адамдардың ең момыны — сол. Өзге жатақтардың,
айтуынша, Оразалы «біреудің ала жібін аттамайтын, жолда бос жатқан
бірдемеге кездессе иесін іздеп апарып беретің мал бағудан басқада жұмысы
жоқ, құдайы адам». Жасы со кезде елу-алпыстарда. Өз көйлегін жамап кие
алмайтын, өз шайын дұрыстап қойып іше алмайтын мейлінше салақ
кемпірі бар. Ол кемпірден бала көп туған да, өле беріп, жалғыз ғана баласы
қалған. Оның да мұзға сырғанақ теуіп жүргенде, оң аяғы тізесінен шығып
кетіп, жіліншігі тақымына жабысқан ақсақ боп қалған... Оразалының халі
сондайлығын білгендіктен:
— Момын адамға обал болмай ма? Сен ұрлаған қозыны ол иесіне
төлемей ме?—десем:
— Төлей берсін — дейді Қайырке. — Онсыз да құдайдың сорлы
жаратқан адамының, қозысын біз ұрламағанмен, байып жатқан ол жоқ.
Бұл əңгіме сонымен аяқталды. Келер күндердің біреуінде Қайырке
екеуміз жайылып келе жатқан сиырмен бірге, қалың ағаштың ішіне кірдік.
Со кезде екінші жағынан маңырасып кеп сол ағашқа Оразалы бағатын
қойлар да кірді...
— Сен ағаштың арғы тұмсығына шық та, сиырларды тоқтат, — деді
Қайырке,— əйтпесе, олар ар жағындағы орыстың үйіп қойған маясын
сүзеді.
Мен жөнеле бердім. Неге екенін кім білсін, сиыр деген мал, үйген шөпке
өш келеді де, көпене, шошақ, мая көрсе-ақ сүзгілей бастайды...
Қайырке жұмсаған жаққа барып, сиырлардың, бетін бері қарай бұрдым
да, айдап отырып ағаштың екінші шетіне шығардым. Сол кезде Оразалы
жаяу бағатын қойлар да ағаштан əрі қарай шығып өріп барады екен.
Қайырке маған Оразалы бізден ұзаған кезде ғана келді.
— Қызық таптым, — деді ол.
— Ие, не таптың?
— Бір талдың түбінен араның ұясын таптым...
«Араның ұясы» дегенге елеңдей қалдым. Бұдан бұрын бір рет Қайырке

сондай бір ұяны тауып, ертеңіне қасына түтін салғамыз да, балын алғамыз.
Бал деген затты мен өмірде бірінші рет осы жолы ғана татқам.
Балға солай дəніккендіктен, Қайыркенің «араның ұясын таптым» деген
сөзіне иландым да, соңына ердім. Қатарласып жүріп келе жатқан
Қайыркеге:
— Тағы да түтін саламыз ба? — дедім.
— Əрине! — деді ол.
— Екеуміз ағаш арасымен жүріп келе жатырмыз. Алдымда Қайырке.
Мен əрбір минут сайын алдымыздан дуылдай қарсы ұмтылатын араларды
күтем...
Мені бастап жүріп келе жатқан Қайырке түбіне жапырақты жас бұталар
үйілген ағаштың қасына əкелді де:
— Ұя осында, — деді.
— Аралары қайда?
— Олар тығылып жатыр, — деп Қайырке күлді де, жапырақтарды аша
бастады. Мен ду ете ұшатын аралардан қорқып, кейін шегіне бердім.
Қайырке қарқылдап күлген қалпымен жапырақты бұтақтарды əрі қарай
аударып тастады да:
— Міне, ара! — деп сенсең жүні қырқылмаған марқа қызыл қозыны
артқы сирағынан көтере берді. Орнымда таңданып тұра қалған менің көзім,
марқаның бауыздалған тамағына түсті. Марқа өліп қалған.
— Бұ не?! — дедім мен Қайыркеге.
— Ара!
— Ара деген осындай бола ма екен?
— Сен мұны айтасың, бұдан да үлкені болады.
— Түсінікті, — дедім де, жүре бердім. Қайырке жүгіріп кеп, мені иықтан
ұстай алды.
— Қайда барасың? — деді ол.
— Мен мұндай араның балын жей алмаймын, — дедім мен.
— Рас айтасың ба, əй? — деді ол.
— Рас!

— О, қойсайшы! — деп Қайырке маған қалжыңдайын деп еді:
— Қойғаны сол, — дедім мен бұлқынбай, — егер, сен мұны істейтін
болсаң, мен ертеңнен бастап үйіңнен кетем.
Қайырке мені босатты да, қалшиып тұра қалды. Мен де тұра қалдым...
Екеуміз үнсіз аз уақыт бір-бірімізге қарасып тұрыстық.
— Сен мына қозыны айтасың ба, ей? — деді Қайырке менен бұрын тіл
қатып.
— Айтпаймын, — дедім мен.
— Екінші қозыны ше?
— Мен саған айтып тұрған жоқпын ба, «үйіңнен енді кетем» деп.
— Егер, қозы ұрламасам ше?
— Онда кетпеймін.
Қайырке аз ойланып тұрды да:
— Бұ қозыны қайтеміз? — деді.
— Қайтсең де еркің. Бірақ мен етін жеу түгіл, сорпасын да татады
деме!..
Ақыры екеуміз былай келістік. менің қасымда жүргенде Қайырке енді
қайтып қозы бауыздамайтын болды. Мына қозыны ол немере ағасы
Ізтөленің Дүйсембайына бермек болды.

жүктеу/скачать 5,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: