ное чередование:
игра
–
розыгрыш,
безделье
–
беспокойствие”
деген және “Фонематический принцип имеет большую объясни-
тельную силу, чем морфологический: понятие фонематический
принцип полностью покрывает понятие морфологический при-
нцип и, сверх того, объясняет те факты, которые не могла быть
объяснены в терминах морфологического принципа, а именно,
неизбежные отступления от единообразной передачи морфем в
случае морфологических чередований” деген тұжырымдарын
басшылыққа ала отырып, қазақ орфографиясының негізгі при-
нципі фонематикалық екенін алғаш дәйектеген Н.Уәли қазақ
емлесінің негізгі ұстанымын белгілі бір фонеманың дыбыс
түрленімдері ішінен фонетикалық ортаға неғұрлым тәуелсіз түрін
жазу болып табылады деп анықтады.
Әлді позициядағы дыбыс тіркесімдері жазуға біршама
сәйкес екендігі, әлсіз позиция әлді позициядағы тұрпатымен
тексеріліп, негізгі реңкі айқындалатыны қазіргі емленің басты
әдіс-тәсілдеріне жатады. Бұл әдісті кезінде А.Байтұрсынұлы:
“Сөздің ауыздан шығуының өзі екі түрлі болады. Сөйлегенде
сөздер бір-біріне жалғаса айтылғанда бір түрлі, әр сөзді оңаша
жеке алып айтқанда ауыздан екінші түрлі болып шығады.
...Жеке айтқандағы ауыздан шығуынша жазу түрін біздің қазақ
қолданып келеді”, – деген екен: “Сондықтан емлемізді туыс
жүйесіне қатысқан жүйелеріне қарамай, көпшілігіне қарап,
дыбыс жүйелі деп атап келдік. Дыбыстар үйлес болғандықтан,
бірінің орнына бірі алмасып айтылатын дыбыстардың тегі тек-
серілмей, ауыздан шығуынша жазылсын ” деген ұсыныстар ба-
рын айтады ғалым.
“Туыс жүйені де, дыбыс жүйені де “аралас тұтыну керек
деу-шілер: керегіне қарап, екеуін де тұтыну керек дейді ...
сөйтіп сөз басына ереже жасайды ... ондай емле оңай болып
табылар ма” дейді А.Байтұрсынұлы.
А.Байтұрсынұлының орфограммасын шешіп алуды алдына
мақсат еткен әріп қатары “үйлестікпен дүдәмал естілетін”
Достарыңызбен бөлісу: