Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы


ә келетін сөздер үшінші буында а



Pdf көрінісі
бет87/236
Дата22.12.2023
өлшемі1,76 Mb.
#143053
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   236
Байланысты:
Күдеринова Құралай монография Қазақ жазуының тарихы

ә
келетін сөздер үшінші буында
а
-ға
жуықтап,
ә
-нің реңкін сақтап, яғни
а
мен
ә
-нің ортасында ай-
тылып, сөз аяғында жуан дыбыстауға көшеді. Сонда бейүндес
жазылатын сөздерді жіңішкеден жуанға, бірте-бірте, буын жігін
ажыратпай өткізіп айтатын болсақ, сөз табиғи қалпын сақтап,
үндесімді шығатын болады. Оны былай көрсетуге болады: 
ә

б
– а
Мына сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып 
көріңіздер:
пәруана – пәр
ү
үәнб 
пәруардігер – пәр
ү
уәрдігер
пәруайсыздану – 
пәр
ү
уәйсізденүу пәруайсыз – 
пәр
ү
уәйсіз пәтуа – пәт
ү
уә 
пәтуаласу – пәт
ү
уәлбсұу
пәтуаластыру – пәт
ү
уәлбстырұу 
рәсуа – рәс
ү
уә рәсуаланғанмен – 
рәс
ү
уәлбңғбммен
Сондай-ақ 
ш,
ж
мен 
й
-дің аралығында жазылатын 
а
дыбысы
айтуда жіңішкеріп,
ә
-ге ұқсап кетеді:
шай

шәй,
жай

жәй.
Бұл позициядағы
ә
-нің жіңішкеруі өзінен кейінгі буынды да
қамтиды. Бірақ сөз соңында, әсіресе қосымша қосылғанда сөз
бірте-бір-те жуандай береді. Сонда
ә
әрпі мен
а
дыбысының
аралығында тағы да 2-3 саты аралық реңктер айтылады, яғни 
ә
дыбысы екін-ші буыннан ары жуандап, соңында мүлдем жуан
дыбысқа айна-лып кетеді. Кейде ауызекі тілде сөз жіңішке
үндесуін бұзбаған қалпы соңындағы
а
дыбысының орнына
ә
айтылады. Мысалы,
жайылымдағы – жәйілімдегі.
Бірақ бұл
орфоэпиялық норма
 
бола алмайды.
Мына сөздердің орфоэпиялық нормасын сақтап айтып,
жаттығыңыздар:
шайға – шәйғә 
шайларың – шәйләры

ң
шайларыңды – шәйләры

ңді 
жайлау – жәйләу жайлауда – 
жәйләудб
жайлаудағылар – жәйләудбғылар
шашбау – шәшпбу шашына – 
шәшінб шашындағы – 
шәшіндбғы жайылым – жәйілім
Екіншіден, қазақ тілінің үндесім құбылысына бағынбайтын
түбірдің жуан, жіңішкелігіне үйлеспейтін мынадай жұрнақтар
бар: 
-қор, -паз, -кер, -кеш, -қой, -кент, -пен, -мен, -нікі, -күнем,
-хан, -хана, -тал, -паң. 
Мысалы:
 шайқор – шәйқор, өнерпаз
– өнөрпаз, әсемпаз – әсемпаз, арбакеш – арбакеш, қушыкеш
– құушұкеш, қаламгер – қаламгер, жауапкер – жауапкер, айып-
кер – айыпкер, саудагер – саудагер, ананікі – ананікі, Мараттікі
– мараттікі, тарақпен – тарақпен, отпен – отпен, сумен –
сұумен, пайдакүнем – пайдагүнөм, ақылгөй – ақылгөй, данагөй
– данагөй, есепқой – есепқой, сәнқой – сәңқой, әзілқой – әзілқой,
Шымкент – шымгент, Құмкент – құмгент, емхана – емхана,
дәріхана – дәр
і
хана, кітапхана – кітапқана.
Мұнда көріп отырғанымыздай, буын жігіндегі дауыссыз ды-
быстар ғана көрші дыбыстың әсерінен өзгеріп, үйлесіп айтылады
да (
ақылгөй,
құмгент,
пайдагүнөм
), тіл үндестігі сақталмайды.
Бұлардың
қор,
паз,
кеш,
гөй,
кент,
хана,
хан
түрлері араб, парсы
тілдерінен енген және сол тілдік нұсқасын біршама сақтап игеріл-
гендіктен, өзгермей айтылады да,
-нікі, -күнем, -пен, -мен, -бен
жұрнақтары түбір сөзден туған төл жұрнақтар болғандықтан,
үйлесім заңдылығына бағынып айтылады.
Үшіншіден, бір сыңары жуан, бір сыңары жіңішке біріккен
қос, күрделі сөздер жазылуы бойынша аралас айтылады: 
жел-
бау – желбау, қара ет – қар

ет, Сәрсенғали – сәрсеңғәлій, кесе-
аяқ – кес

айақ, кесеқап – кесеғап, Зеңгібаба – зеңгібаба, итарқа
– ійтарқа, итала – ійтала, итжуа – ійтшұуа, ит-құс – ійт-
құс.
Тіл үндестігінің тағы бір бұзылар тұсы 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   236




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет