Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы



Pdf көрінісі
бет98/236
Дата22.12.2023
өлшемі1,76 Mb.
#143053
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   236
Байланысты:
Күдеринова Құралай монография Қазақ жазуының тарихы

ї
-ның
 
і
-ге өтуімен байланыс-
тырады.

и
ы

і
> дүдәмалдығының бір себебін түркі тілдері
дамуының белгілі бір кезеңінде 1-буыннан басқа буындағы
дауыстылардың дербес фонологиялық жүйе құрай алмағанынан,
сингармониялық паралелельдердің болуынан (
алтан-алтун-ал-
тын, балта-балто-балту-балты
),
 
себебі көп буынды сөздердің
екінші буынынан былай қарай дауыстылардың ерекше жүйесі
(подсистема) болатынынан, ол жүйеде ашық-қысаңдығымен ай-
рылатын бар-жоғы екі ғана фонема болып, олар аллофондарының
көптігі арқылы қолданыс табатынынан іздеу керек. Негізінен
әліпбидегі дауыссыздардың жуан-жіңішке таңбаларын шартты
деп және осыған сай тіл үндесіміне күмәнмен қарау < 
і

ы
и
>
фонемасына қатысты шыққан. Бұл жазудың емле ерекшеліктері
туралы арнайы мақала жазған Г.Левин Орхон жазуында [s], [j]
дыбыстармен [ϊ] іргелестігінде [s
2
], [j
2
] q жіңішке таңбалары
жазылғанын айтады: … [j
2
ϊlgϊ], … [s
2
ϊрϊt] Енисей, Шығыс
Түркістан ескерткіштерінде керісінше [j] мен [ϊ] дыбыс тір-
кесімі таңбаланған. Сонда әсіресе сөз соңына қарай < 
і

ы
и
>-
жіңішкеруін қалай түсіндіруге болады? Көне түркі жазуындағы
дауыстылардың графемасына (инвариантына) телінген фонема-
лар өзара (негізінен) ашық-қысаңдығымен айрылады (
о-у,
ө-ү,
а-ә, е, э
).
 
Ал қазіргі фонологиядағы
 а-е(ә), о-ө, ұ-ү, ы-і 
жұптары
жуан-жіңішке оппозициясын құрайды. Сонда бірыңғай
жіңішке, қысаң, еріндікке (
ө-ү
) бір графема, жуан еріндік,
қысаңға (
о-у
) бір графема берілген жүйеде немесе керісінше
мына жүйеде – жуан-жіңішке езулік, ашық (


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   236




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет