.3 . ЖЕКЕ ЗАТТАРДАН АЛЫНАТЫН ПРЕПАРАПАР

98
III тарау
алынған). Көбінесе алкалоилтар жіктелімі молекуланын көміртек- 
азотты құрылымына негізделеді. Алкалоидтардың өсімдіктердегі 
мөлшері өте аз (0,001-2%), бірак кейбір өсімдіктердегі олардың мөлшері 
10-18%-ке дейін жетеді. Алкалоидтар негізінен өсімдіктердің белгілі бір 
бөліктерінде (жапырағы, дәні, сабағы, тамырында) жинакталады. Олар 
өсімдіктердегі биохимиялык процестерде де манызды рөл атқарады. 
Алкалоидтардың химиялык кұрамы мен кұрылымы өсімдіктердін 
табиғатына, өсетін жеріне байланысты. Олардың ең көп түрі — 
гетероциклді косылыстар. Кейбір Алкалоидтар (стрихнин, тубокарин) 
өте улы болып келеді.
Алкалоидтар туындыларынын физиологиялык әсері күшті. Соған 
байланысты медицинада әр түрлі ауруларға карсы дәрі ретінде кеңінен 
колданылады (морфин, эфедрин, атропин, папаверин т.б.).
Казіргі танда 6000 жуык алкалоидтың түрі белгілі, оның ішінде 
50 жануар тектес болып саналады. Алғаш рет «алкалоид» терминін 
1818 жылы Мейснер үсынған болатын.
Әдетте өсімдікте бірнеше алкалоидтардың жиынтығы болады, кей- 
де олардың саны 20 жетеді. Алколоидтың мөлшері өсімдікте ондык 
проценттен жүздік пропентке дейін болуы мүмкін (кара мендуананың 
жапырактарында 0,01—0,07%, ал 10—15% хиной ағашының тамы­
рында және бәрікаракаттың тамырында). Өсімдіктерде алколойдтар 
органикалык кышкылдардың тұздары формасында болады: лимон, 
шайыр, алма, сірке, кымыздык; ал кейде минералдык кышкылдар фо- 
ромасында: күкірт, фосфоркышкылы. Бейортаникалык негіздер, және 
натрий мен калидің карбонаттары мен гидрокарбонатгары алкалоид- 
тарды тұздардан негіздерге ауыстыру аркылы өндірісте алкалоидтарды 
бөліп алуда колданады. Әсіресе фитопрепараттар өндірісінде алкало­
идтарды тұздар немесе негіздер формасында бөліп алады.
Алкалоидтарды бөліп алу және тазарту. Алкалоидтарды тұз форма­
сында бөліп алу үшін сумен немесе сұйылтылған кышкылмен өндейді 
(лимон, сірке). Сұйылтылған кышкылдар алкалоидтын әлсіз негіз бо- 
луына байланысты колданылады, сол себепті олардың тұздары суда 
оңай гидролизденеді. Осы әдіс аркылы жоғары концентрленген алка- 
лоидты бөліп алады. Өндірісте әдетте 5-10 перколяторлардан тұратын 
экстракциялык батареялар орнатады. Әрекеттесуші заттармен бірге 
акуыздар, смолалар және өзге де косалкы заттар бөлініп алынады. 
Қосалкы заттардан тазарту үшін сулы ерітіндіге натрий гидроксидінің 
немесе карбонатының ерітіндісімен негіздендіру аркылы бөліп ала­
ды. Түзілген алкалоидты-негіз сумен әрекеттеспейтін болғандыктан

Жака галенді препараттар және жеке заттардың препарапары
99
оны сумей шаю аркылы бөліп алады. Осы орайда айтылған үдерістің 
әсерінде косалкы заттарды бөліп алу жүзеге асады: кант, тұздар, 
акуздар, түс беруші заттар және т.б. Алайда, кейбір пигменттер, 
органикалык кышкылдар, спирттер, хлорофилл, балауыздар, май- 
лар, терпендер, күрделі эфирлер сиякты косалкы заттар органикалык 
еріткіштерге өтеді. Осындай заттардан арылту үшін 1—5% тұз немесе 
күкірт кышкылын косады. Алкалоидты-негіздер кайта тұз формасына 
өтіп, суды кышкылды ортада липофильді косылыстарға айналады. Бүл 
өндеуді бірнеше рет кайталап жүргізеді.
Пигменттер мен темірдін тұздарынан тазарту үшін. Алкалоидтарды 
активтендірілген көмірмен өндеп, кейін фильтрлеп, ал содан соң 25% 
аммиактын ерітіндісі мен р Н = 11 —12 мәніне дейін өңдейді. Алынған 
ерітіндідегі алколоидтар тазалығы жағынан келесідей өндеуге дай- 
ын тұрады. Осы ретге өсімдік шикізатынан 45-60% алкалоидты өнім 
алынады. Технологиялык айырмашылығы жағынан экстрагент ретінде 
суды колданатындығы өте тиімді болып саналады. Ал кемшіліктері 
ретінде жоғары енбек өнімін, көп сатылы үдерістердін болуы және 
кондырғынын күрделілігін айтуға болады. Сонымен катар, алкалоид­
тарды бөліп алу барысында фазалардын бөліну шекарасында тұракты 
эмульсияның пайда болуы алкалоидтарды бөліп алуда біршама 
киындыктарды туғызады.
Қейінгі кезде алкалоидтарды суды ерітіндіден бөліп алу үшін ко- 
лонкалары ион алмасушы смолалармен толтырылған сорбциялык әдіс 
колданылуда. Алкалоидтардың десорбциялануы алдымен сорбенттін 
сілті ерітіндісімен өндеп, кейін органикалык еріткіштерді колдануды 
кажет етеді. Органикалык еріткішті айдау барысында «алкалоидтар 
косындысын» бөліп алады, ал ол келесі өндеуге жіберіледі. Еріткішпен 
десорбциялау барысында сумей араласпайтын алкалоидтарды кышкыл 
әсерімен бөліп алады.
Кейбір жағдайларда алкалоидтарды бөліп алуда экстрагент ретінде 
этил спирті колданылады. Спирттік ерітінділерді тазарту барысында 
30-40 °С температурада спирттік ерітіндіден тазалау жүреді, ал калған 
өнімді сумен және сұйылтылған кышкылмен өңдейді. Ал кейбір шай- 
ыр тәрізді заттардын ерімей калуы, оларды фильтрация аркылы бөліп 
алуды кажет етеді. Оларды бөліп алу аса тазалык пен ұкыптылыкты 
кажет етеді және осы заттардан тазарту өтте ыстык сулы ерітінділермен 
бірнеше рет кайталап шаю аркылы жүзеге асады.

жүктеу/скачать 9,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: