Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

350 
Abstract. 
The article considers theoretical-methodological bases, new research approaches to 
socialization of the present day young people of Russia. Тhe typology is defined, and the questions 
of personal identification according to their sociological status are studied on the basis of the 
sociological researches having taken place in the Republic of Kazakhstan. 
Keywords: 
young adults, socialization, identification, adaptation, integration, innovation, 
paradigm, trajectory of socialization, norm of socialization, region. 
Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экономикалық өміріндегі өзгерістер жас 
ұрпақты қоғамға кіріктіру мәселелерін шешудің жаңа тәсілдерін талап етеді. 
Қазақстандық жастар әлеуметінің ерекшелігі оның дамуында дамушы 
және экономикалық дамыған елдердің жастарына тән жаһандық проблемалар, 
сондай-ақ қазақстандық қоғамның әлеуметтік өзгеруіне байланысты ұлттық- 
өңірлік ерекшеліктер көрініс табады. 
Жеке тұлғаны әлеуметтендіру мәселесі жастар әлеуметтануындағы негізгі 
мәселелердің бірі болып табылады. Осы проблеманың шеңберінде қоғамда 
қолданылып жүрген әлеуметтік тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа беру тетіктері, 
әлеуметтендіру үдерістері мен институттарының арақатынасы зерделенеді. 
Жастардың қалыптасуындағы әлеуметтенудің рөлін, орны мен маңызын ескере 
отырып, осы күрделі және қарама-қайшы үдерістің кейбір тұжырымдамалық 
аспектілерін қарастырайық. 
Қоғамдық пәндер лексиконына «әлеуметтендіру» термині осыдан жүз 
жыл бұрын енгізілген болатын. Оның авторы деп 1887 жылы «Әлеуметтендіру 
теориясы» кітабын жариялаған американдық әлеуметтанушы Ф.Гиддингс 
болып танылады. Әлеуметтендіру мәселелерін теориялық тұрғыдан түсінуге 
Э.Дюркгейм, Т.Парсонс, Г.Тард, Н.Смелзер үлкен үлес қосты. 
Э.Дюркгейм адам мен қоғамның қарым-қатынасын зерттей отырып, жас 
ұрпақты тәрбиелеу мәселелеріне бірнеше рет жүгінді. "Қоғам, - деп атап өтті 
Э.Дюркгейм, - оның мүшелері арасында біртектіліктің едәуір дәрежесі болған 
кезде ғана өмір сүре алады. Тәрбие бұл біртектілікті орнатады және нығайтады, 
баланың басынан бастап ұжымдық өмір талап ететін маңызды, типтік сипат- 
тамаларын бекітеді. 
Бірақ, екінші жағынан, тәрбие тұрақтылыққа кепілдік береді... әртүр- 
лілік, әр түрлі және мамандандырылған" [1,12-13бб.]. Дюркгеймнің ұстаны- 
мының мәні, осылайша, әлеуметтену процесінде қоғамдағы белсенді қағидатты 
және оның адамнан басымдығын мойындау болып табылады. 
Дюркгеймнің әлеуметтену тұжырымдамасының өзегі мінез-құлықтың 
объективті ережелері жүйесі ретіндегі мораль теориясы болды, олардың 
айрықша белгісі олардың императивтілігі болды. Дюркгеймнің пікірінше, 
әлеуметтік нормалар жеке мінез-құлыққа тікелей емес, оларды интериори- 
зациялаудың белгілі бір тетіктері арқылы әсер етеді. 
Т.Парсонс әлеуметтену үдерісін қоғамның жұмыс істеуінің кеңейтілген 
әлеуметтанулық теориясы аясында қарастырады, ол адамның әлеуметтік жүйеге 
интеграциялану және оған бейімделу үдерістерін сипаттайды. Әлеуметтенудің 
әмбебап міндеті-әлеуметтік жүйеге кіретін адамдарда тұрақты құндылық 
бағдарларын және мәдениеттің басқа компоненттерін қалыптастыру. Бұл ретте 
қоғамдық үдерістердің үздіксіздігі мен ұдайы көбеюі қамтамасыз етіледі [2,438- 
440 бб.]. 

351 
Н.Смелзер "егер оның құндылықтары мен нормаларын оның жаңа мүше-лері 
игермесе, қоғам өмір сүре алмайды. Алайда әлеуметтену ешқашан жүз пайыз тиімді 
бола алмайды. Балалар ересектердің күш-жігеріне қарсы тұрады және олардың 
дамуының көптеген кезеңдерінде әлеуметтену үдерісін өзгер-теді. Кейде 
әлеуметтену толық фиаскоға ұшырайды. Алайда, мұндай сәтсіздік-тер болашақ 
ұрпақтың өміріндегі әлеуметтік өзгерістерге негіз бола алады" [3,126-б.]. 
Г.Тард жасаған әлеуметтену теориясының негізі-еліктеу қағидаты. Сонымен 
қатар, "мұғалім–оқушы" қатынасы әлеуметтік қатынастардың бар-лық түрлерінде 
типтік болып жарияланады. Оның пікірінше, бүкіл болмыс-тың Негізгі Заңы – 
Дүниежүзілік қайталанудың көрінісі болып табылатын әлеумет-тілікті еліктеу 
ретінде түсіндірумен қатар, Г.Тард әлеуметтік эволюция мүмкіндігін 
инновациямен қатаң қайталанудан қатынастар ретінде байланыс-тырды [4]. 
Зерттелетін әлеуметтік үдеріс оның анықтамаларының алуан түрлілігі- 
мен сипатталады. Олардың көпшілігінде бұл құбылыстың шаралық жағы 
көрсетілген. Мысалы, "Жастар әлеуметтануы" энциклопедиялық сөздігінде 
әлеуметтену "екіжақты үдеріс: 1) қоғамның үнемі беруі және 2) адамның өмір 
бойы белгілі бір қоғамда жұмыс істеуге мүмкіндік беретін әлеуметтік 
нормаларды, мәдени құндылықтар мен мінез-құлық үлгілерін игеруі" ретінде 
анықталады [5,442б.]. Ресей социологиялық энциклопедиясында "әлеуметтену – 
бұл адамның белгілі бір қоғамда сәтті жұмыс істеуі үшін қажетті мінез-құлық 
үлгілерін, психологиялық механизмдерді, әлеуметтік нормалар мен құндылық- 
тарды игеру процесі" [6,478б.]. 
ХХ ғасырдың аяғында және қазіргі уақытта шетелдік және отандық 
әлеуметтануда жас ұрпақты әлеуметтендірудің жаңа зерттеу тәсілдері белгіленді. 
Әлеуметтену мәселелерін ұзақ жылдар бойы зерттеу, жастардың әлеу- 
меттену үдерісін тереңірек түсінуге және түсіндіруге көмектесетін теориялық 
және әдіснамалық тәсілдерді іздеу негізінде А.И.Ковалева жаңа тұжы- 
рымдамалық ережелер ұсынды: әлеуметтену нормасының тұжырымдамасы, 
девиантты әлеуметтенудің сипаттамасы, әлеуметтену үдерістерінің типоло- 
гиясы, жастардың әлеуметтенуінің ерекшеліктері мен траекториялық моделі. 
Бұл модельдегі негізгі ұғым-әлеуметтену сипатының интегралды инди- 
каторы болып табылатын, оның объективті және субъективті жақтарын көр- 
сететін, бағыт пен тиімділіктің сипаттамаларын анықтайтын бірнеше әлеу- 
меттену траекториялары. 
Әлеуметтену траекториясы ұғымымен қатар, "әлеуметтену нормасы" 
деген жаңа ұғым толығымен негізделген. 
Кең мағынада әлеуметтену нормасы жеке адамдар мен қоғамға әлеумет-тік 
байланыстарды, әлеуметтік қатынастар мен мәдени құндылықтарды жаң-ғыртуға 
мүмкіндік беретін сәтті әлеуметтенудің нәтижесі ретінде анықта-лады. Олардың одан 
әрі дамуын қамтамасыз ету. Жеке деңгейде көрсетілген норма-бұл адамның 
әлеуметтенуінің көп өлшемді кезеңі жас және жеке психология-лық сипаттамалары. 
Қоғам деңгейінде бұл әлеуметтік нормалар мен мәдени құндылықтарды ұрпақтан 
ұрпаққа беру ережелерінің қалыптас-қан жиынтығы [7,109б.]. 

352 
Қазақстандық ғалымдар жүргізген талдау қазақстандық жастардың 
әлеуметтенуінің келесі негізгі ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді 
әлеуметтенудің кеңестік моделінен көшу (нормативтілігі бойынша біркелкі, 
бастапқы мүмкіндіктері мен кепілдіктері тең, қамтамасыз ететін өмір жолы-ның 
болжамдылығы) басқа модельге (әзірге тек қалыптасып жатқан, өзгермелі, 
стратификациялық): әлеуметтенудің негізгі институттарының трансформация- 
сы; әлеуметтік реттеудің құндылық-нормативтік механизмінің деформациясы 
және әлеуметтік бақылаудың жаңа жүйесінің қалыптасуы; әлеуметтенудің 
ұйымдастырылған және стихиялық үдерістерінің стихияға қарай теңгерімсіз- 
дігі; қалыптасып жатқан тұлға мен кеңістіктің дербестігін кеңейту жағына 
қарай қоғамдық және жеке мүдделердің арақатынасының өзгеруі үшін адамның 
өнерпаздығы, шығармашылығы мен бастамасы. 
Қазіргі қазақ жастарының әлеуметтену үдерістері айқын аймақтық 
ерекшеліктерге ие. Экономикалық, әлеуметтік, саяси, рухани даму үшін ауыр- 
лық орталығы және жауапкершілік дәрежесі жас ұрпақ Қазақстан Рес- 
публикасының өзгеде аймақтарға көшеді. 
Аймақтық ерекшеліктердің айтарлықтай болуы табиғи нәрсе дәрежелер 
аймақ жастарының әлеуметтік көбею және әлеуметтену үдерісін анықтайды, 
аумақтық әлеуметтік қауымдастықтар шеңберінде оның сапалық сипаттама- 
лары мен инновациялық мүмкіндіктерін қалыптастырады. 
Жастар мәселесі орталықта (астаналарда) және өңірлерде әртүрлі өл- 
шемдер мен тиісті шешімдерге ие. Өз кезегінде, өңірлік жастардың өмірлік 
перспективалары айтарлықтай аймақтық дифференциацияға ие, әлеумет- 
тенудің әртүрлі шарттары бар. 
Статистика өңірлік жастарды өмірдің маңызды салаларында әлеуметтен- 
дірудің келесі ережелері мен факторларын анықтауға мүмкіндік берді: 
-
жастардың типологиялық және жіктеу сипаттамалары Қазақстан өңірлік 
белгілі бір аймақтық субсоциум ретінде; 
-
өңірлік жастардың өмірлік стратегиялары, олар неге негізделген және 
іске асырудың қандай тетіктері бар; 
-
контекстегі жастардың әлеуметтік-құндылық көзқарастары мен 
мұраттары өңірлік менталитет; 
-
жастарды, жұмыспен қамту саласын кәсіби - еңбектік анықтау, маман- 
дығы бойынша жұмыс, мотивация және бизнеске бағдарлау; 
-
білім өмірлік перспективаның бастауы және әлеуеті ретінде; 
-
өңірлік жастардың материалдық жағдайы, өмір сүру деңгейі мен сапасы; 
-
жастар отбасы, ерлі-зайыптылық ресми және бейресми, балалар және 
репродуктивті жоспарлар; 
-
жастарға арналған баспана: шындық пен үміт; 
-
жастардың өмірлік құндылықтар жүйесіндегі денсаулық; 
-
билікке деген көзқарас және қоғамдық-саяси өмірге қатысу; 
-
бос уақыттағы бос уақыт, сабақтың түрлері мен формалары. 
Зерттелген барлық мәселелер негізінен әлеуметтік өзін-өзі анықтау және 
Қазақстан аймақтары жастарының өзін-өзі сәйкестендіру мәселелерін жас- 
тардың әлеуметтену үдерістерінде алатын маңызды интегралды қасиеттерінің 

353 
бірі ретінде сипаттайды. Жастар әлеуметтануында әлеуметтік өзін-өзі анықтау, 
бір жағынан, жастарды қоғамдық өмірдің барлық салаларына және жетіс- 
тіктерге қосудың кезеңдік үдерісі ретінде қарастырылады. Әлеуметтік страти- 
фикациядағы тепе-теңдік жағдайына қатысты қоғамның құрылымы, екінші 
жағынан, жастардың белгілі бір әлеуметтік топтарға жататындығын мойындау 
үдерісі ретінде оларда әлеуметтік мәртебелер мен рөлдер бар, яғни, тұрақты 
әлеуметтік сәйкестікті қалыптастыру. 
Жастардың әлеуметтік ортасын сапалы өзгерту соңғы жылдары Қазақ- 
стан аймақтарында жағдайды айтарлықтай өзгертті жастарды әлеуметтендіру 
тетіктері әлеуметтік үдерістерді күшейтті саралау, қолайлы әлеуметтік 
жетістіктерге жету жолдарын қиындатты мәртебесі. Ересек өмірге алғашқы жас 
когорттары кіреді әлеуметтенудің қарқынды кезеңі ең драмалық кезеңге түсті. 

жүктеу/скачать 9,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: