Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

371 
класс жасындағы балаларға қарағанда 2-есе жоғарғы көрсеткіште дамиды. 
Ғалымдардың пікірі бойынша иілімділікті жүйелі жетілдіру шегі 15-17 жас 
аралығығы [1]. 
Икемділікке арналған жаттығуларды күнделікті орындап тұру керек, 
дайындықты 3-5 минут бір қалыпты жүгіріспен бастап, содан кейін 
6-8 жаттығуды, 8-10 реттен қайталайды. Мысалы: тартылу, алға еңкею, артқа 
шалқаю, аяқты сермеу, секіру т. б. Жаттығуды орындау кезінде, алдына нақты 
бір мақсат койылады. Мысалы: аяқты белгілі бір нәрсеге жеткізу т.б. Әр 
жаттығу бөлігін орындағаннан кейін бүлшық етті босансытып отырып, 
иілімділікті дамыту кезінде серпінді және статикалық жатгығуларда 
қолданылады. Серпінді жаттығуларды жасағанда, кезекті қозғалыс жоғарғы 
қарқында орындалады. 
Икемділік көрсеткіші сағат 12-17 аралығында өте жоғары болады, ал 
организм неғұрлым жас болса, соғұрлым тәуліктегі өзгерісі де жоғары болады. 
Спортпен айналысатын адамның тәуліктегі өзгерісі спортпен айналыспаған 
адамдікіне қарағанда байқалмайды [1]. 
Икемділік жетілдіруде созымдылық жаттығулары басты құрал болып 
табылады. Оларға: жай қозғалыстар, серіппелі, өзін-өзі құшақтау, тысқары 
көмекпен орындалатын қимылдар т.б. Бұл жаттығулардың қолдану тиімділігін 
ерекше сенімділік арқылы түсіндіруге болады немесе тәрбиелеуде бұлшық 
еттерді кейбір кинематикалық тізбектегі бөлшектерді рефлекторлы «жіберу» 
мүмкіндігі арқылы іске асырылады. Бұл жаттығуларды қолдану кезінде мына 
әдістемелік міндетгерді орындау қажет: 
1.
Жаттығу алдында дайындық жаттығуларын жасау; 
2.
Белгілі бір мақсатты көздеу (мысалы дене немесе заттың белгілі бір 
нүктесіне жету); 
3.
Созылымдылық жаттығуларын ретімен бір-біріен байланысты орындау 
(дененің жоғарғы, орта, төменгі мүшелеріне); 
4.
Созылымдылық жаттығулар арасында босаңсыту жаттығуларын орындау; 
5.
Жаттығу кезінде жаттығу амплитудасын бірте-бірте өсіру; 
6.
Қозғалымдылықгы жетілдіруге әсер ететін әдісті -қайталау екенінін 
негізге алу; 
7.
Иілімділікті жетілдіруге басты факторларды қолдану; 
8.
Белсенді динамикалық қозғалмалылыққа жаттығу жасау кезінде 
сылбыр қозғалымдылықты жетілдіруге арналған жаттығулар белсенді 
динамикалық және изометриялық жаттығулармен аралас болуы керек. 
Созылымдылыққа арналған жаттығулар белсенді иілімділікті қалай 
өсірсе, сылбыр иімділікке де солай әсер етеді, бірақ сылбыр иімділік пен 
белсенді иілімділік арасындағы айырмашылық өзгермей, сол күйінде қалады. 
Күш жаттығуларын қолданғанда белсенді иілімділік жақсарады, ал күш 
жаттығуларымен созылымдылық жаттығуларын бірге қолданса иілімділік 
үйлесімді жетіледі. 
Созылымдылық жаттығуларын орташа күш түсіріп орындағанда 
қозғалымдылық көрсеткіші көп өседі. Қозғалыс амплитудасының кемуі 
жаттығуды тоқтатудың белгісі болып табылады. 

372 
Жоғарыда айтылғандай, шаршағанда белсенді иілімділік - қозғалысқа 
келтіретін бұлшық еттер күшінің кемуінің әсерінен нашарлайды, ал сылбыр 
иілімділік бұлшық еттің қозуынан эластикалық қасиеті көбейеді де, көрсеткіші 
«жоғарылайды. Сондықтан белсенді иілімділікті жетілдіруге арналған 
жаттығуларды, күш мүмкіндігі азайған уақытта жасамаған жөн. Жаттығу 
соңында бұлшық еттердің шаршау кезінде сылбыр иілімділікті жетілдіретін 
жаттығулармен айналысқан дұрыс. 
Жаттығуды қиындату және бұлшык ет буын мүшелерінің созылғандағы 
жағдайын ұзарту арқасында иілімділік көрсеткіші өседі. Бұл динамикалық 
жаттығуларды қайталау 40-50 ретке дейін өсіру нәтижесінде, ал статикалық 
жаттығулармен бұлшық еттің созылған жағдайын 30-40 ретке дейін өсіру 
нәтижесінде жетуге болады [2]. 
Белгілі бір әдістер әрқашанда икемділікті өсіре бермейді, сондықган дене 
дайындығының тиімділігін арттыру үшін жаңа әдістер қолданылады. 
Оған бұлшық еттің түгел ұзындығына әсер ететін жаттығуды жасау жатады. 
Еңкею-шалқаю қозғалыстарының амплитудасына кедергі жасайтын 
жамбастың артқы бұлшық етгері биомеханикалық ынталандырудың 
4 сабағынан кейін бастапқыдан жоғары болған. 
Жылдам өсу қасиетімен жаттықтыру уақытымен әсері бір-біріне сай 
келген әдістемені, икемділікті тәрбиелеуге тиімді болатын көп жылдық 
жоспарлауда еске алған жөн. Қыз балаларда жылдам өсу уақыты 14-17 жаста, 
ал ұл балаларда 9-16 жас аралығы [3]. 
Икемділікті дамытудың негізгі амалы созылу жаттығулары. Икемділік 
жаттығуларын бой қыздырудан кейін сабақ бөліміне де кіргізуге болады. 
Икемділік жаттығуларын орындағанда нақтылы міндет қою қажет, мәселен 
белгілі затты алу, бір зат қа допты тигізу т.с.с. Созылу жаттығу сериясынан 
кейін, босаңсу жаттығулары орындалады. Бұлардың жылжымалылығын 
арттыру үшін күнделікті жаттығулар жасау керек. Икемділік жаттығулары 
арасындағы үзіліс /2-3 апта/ оның дамуына кері әсер туғызады. 
Сонымен, созылу жаттығуларын амплитудалық орындау шегіне жеткізе, 
яғни буындарда жеңіл арттыру сезімдерін сезінгенше орындау қажет. 
Икемділікті дамытқанда жас ерекшеліктері үлкен рөл атқарады. 
Бастауыш сынып оқушыларының буын жылдамдығын дамыту, жоғарғы 
сынып оқушыларына қарағанда оңай. 
15-20 жастан кейін жас ерекшеліктеріне байланысты қозғалыс 
амплитудасы азаяды. Бәсең икемділіктің көбеюі 9-10 жаста, белсенді 
10-14 жаста байқалады. 15-17 икемділікті жетілдірудің ең соңғы шегі. 
Қыз балалардың буындарындағы жылжымалылық, ер балаларға 
қарағанда 20-30 процент көп, сондықтан күш түсіруді оларға көбірек беруге 
болады. Оның бар бөлімі бір-бірімен тығыз байланысты. Кіріспе бөлім 
5-10 минуттан негізгі бөлім 25-30 минуттан, қорытынды бөлім 3-5 минуттан 
тұрады. 
Кіріспе бөлімде сапқа тұру элементтері, гимнастикалықсап түзеу, жалпы 
дамытатын би жаттығулары ойындар ойналады. 

373 
Негізгі бөлімде құрал-жабдықтармен және құрал-жабдықтарсыз жалпы 
дамытатын жаттығулар, би жаттығулары, жүріс, жүгіру, секіру, лақтыру, 
өрмелеу, асылу, акрабатикалық жаттығулар, тепе-теңдік, үлкен қозғалыс 
айналатын ойындар, сонымен бірге, сол сыныптың бағдарламасынан кез-келген 
материал енгізілуі мүмкін. 
Қорытынды бөлімде организмнің бірте-бірте тыныштық қалыпқа өткізу. 
Сапқа тұру, сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру, ұйымдасқан түрде 
залдан шығу жұмыстары жүргізіледі. 
Мұғалім сабақтың барысында оқушылардың көңіл-күйінің сергек болуын 
қадағалау керек және оларды жаттығуларды жақсы орындауға қалыптастырған 
мақұл. 
Спорттық дайындық тиімділігін арттыру ісінде қолданылатын үлгілер 
әртүрлі деңгейге бөлінуі мүмкін. Олар топтық, қорытындылаушы, жеке-дара. 
Қорытындылау үлгілері белгілі бір жастағы мамандығы бар адамдардың үлкен 
тобын салыстырмалы түрде зерттеу негізінде анықталған нысана мен жүйе 
сипатын білдіреді, осы деңгейдегі үлгілер жалпы бағдарлаушылық сипатта 
болады, спорттың нақты түріңде жаттығу мен жарыс қызметінің жалпы 
заңдылығын бейнелейді. Спорттық баптың дамуы кезеңдерінде жаттығу жүйесін 
бірнеше мерзімдерге бөлу табиғи ұмтылысты білдіреді. Спорттық баптың дамуы 
кезеңдері мен жаттығудың көп мерзімде орындалатын істер мерзімдері арасында 
заңды байланыс баптың қалыптасу, оны сақтау және уақытша жоғалту кезендері 
жаттығудың әсер ықпалы нәтижесінде болады, олардың сипаты өз кезегінде, 
жоғарыдағы кезеңдердің келуіне байланысты. Осыған сәйкес жаттығу жүйесінде 
дайындық, жарыстық және өтпелі үш мерзім алмасады [4]. 
Көпжылдық әзірлік сатыларының сипатын, макроциклдер мен жаттығу 
кезеңдерін жасауда спорттық шеберлік қалыптасуының негізгі заңдылықтарын 
берік сақтау, әзірленгендік деңгейіне сай аса жоғары спорттық нәтижелсрді паш 
ету үшін оңтайлы жетістіктерге барынша толық, пайдалануына қажетті 
жағдайды қамтамасыз ету керек. Кезеңдер, аралық, макроциклдер үлгілері 
төзімділіктің үзақ мерзімді механизмі туралы осы заманғы көріністер негізінде, 
бейімділік жүйесін және спортшы ағзада құрылымдық, қимылды қайта 
құрушылық жағдайын жасайтын қалыптастырушы факторлар ретіндегі 
жүктеменің өзара байланысы туралы білім негізінде жасалуға тиіс. 
Спорт саласында үлгілерді қалыптастыруда қолданылатын көрсеткіштер 
спорт түрінің ерекшеліктеріне, құралатын үлгілсрі түріне, спортшының 
мамандығы мен әзірлігінің деңгейіне, оның жас мөлшері мен жыныстық 
ерекшелігіне толық сай болуға тиіс. 
Бұл арада іс-қимыл мүмкіндіктерін бейнелейтін 
көрсеткіштер 
кертартпалық сипатта болмай, есесін толтыралық, толтырмайтын немесе жеке 
алғанда есе толтыратындай болмауына назар аудару керек. Жарыстағы үлгілер 
спорттық нәтиже деңгейіне жеткенде ынталандырушы фактор болып, аталған 
спорттық шеберлікті жетілдірудің құрылымын, әзірліктің мазмұнын 
анықтайды. Жарыс саласындағы үлгілерді қалыптастырған кезде спорттың 
белгілі түріне қатысты жарыс талабына лайықты, мейлінше ұғымды сипатгағы 
үлгілер тәуелсіз сипатта болуга тиіс. Бұл үлгілерде, әдеттегідей, тек орташа 

374 
мәліметтер ғана емес, үлкен ауқымдағы істер көрсетіледі. Қорытындылаушы 
үлгілер топтық және спортшыға лайықты деңгейде нақтыланады. 
Әзірленгендіктің үлгілері /деңгейде камтамасыз ететін үлгілер/ жарыстан істің 
жоспарланған көрсеткіштерге қол жеткізудің рсзервтерін айқындап бсреді, 
әзірленгендікті жетілдірудің негізгі бағыттарын анықтайды, спортшыда тиісті 
деңгейдің түрліше жақтарын, оңтайлы мүмкіндігін белгілейді, спортшылар 
арасындағы өзара қарым-қатынастар байланысын анықтайды. Әзірленгендіктің 
үлгілері ерекшелігіне орайлас әзірлік жүйесінің жалпы бағдарын айқындатуға 
көмектесетін үлгілерге бөлінуі мүмкін. Жарыстың нақты ерекшелігін, тәртібін 
білдіретін әзірленгендіктің нендей бір жактарын жетілдіруге нақты кол 
жеткізетін үлгілер болуы мүмкін. Осындай үлгілерді пайдалану түрліше 
техникалык-тактикалық әрекеттің мәніне сәйкес спортгық жетілдірудің жалпы 
бағдарын анықтауға мүмкіндік береді, спорттың нақты түрінде жоғары 
көрсеткіштерге жету үшін әзірленгендіктің бағдарларын көрсетіп береді [5]. 
Әзірленгеңдіктің нендей бір жақтарын жетілдірудің нақты деңгейіне қол 
жеткізуді бағдарлайтын үлгілер. Сол үлгілер сиаптталса, нақты спортшының 
жеке басының көрсеткіштерін салыстыруға, оның әзірлігінің күшті де әлсіз 
жақтарын бағалауға мүмкіндік береді. Осыны басшылыққа ала отырып, 
жаттығу жүйесін жоспарлауды нақтылай түсу қажетті тәсілдер мен әдістерді 
іріктеп алуға болады. Осы мәліметтерді ескере отырып, спортшы әзірлігінің 
күшті де әлсіз жақтарын айқындап, нендей бір нәтижелерге қол жеткізу 
жолдарын болжауға мүмкіндік береді. 
Спортшылардың дене дайындығы тиімділігін дамыту мектептегі дене 
тәрбиесі сабағынан басталады. Мектептегі дене тәрбиесі сабағын жақсы 
ұйымдастырып, жүйелі жолға қоя білсе спортшының дене дайындығы арқылы 
дене қуаты қасиеттерін тиімділігін арттыру дайындығы жоғарлайды деп 
есептеймін. 

жүктеу/скачать 9,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: