өздерінің өкімш ілігі, мешіті ж өне оны баскараты н дінбасы адамы бар  кауымдарга

мальды түрде ол кауы м ды к жер деп есептелді. Кауым ішінде жердің іс 
ж үзінде бөлінуі туралы мәселеде патша өкіметі оры ндары ны ң жұмысы 
бола қойған жок. Дүнген ж әне ұйғыр қауымдары жаппай кепілдік принципі 
бойынш а халықтан салы қ ж инау үшін отарш ылдық өкімет орындарының 
қолындағы қолайлы құрал болды.
Үйге (түтінге) үлесті жер бөліп берумен катар жерді әрбір еркек адам- 
ны ң саны на қарай бөліп беру де кең қолданылды. Бай қож айы ндарды ң 
нақтылы бар еркектерді ғана емес, тумаған балаларды еркек адам деп жа- 
зып жіберуі де аз болған жоқ. Сөйтіп, жер бөлісі кезінде-ак оны пайдала- 
нудағы теңсіздік қалы птасты ; дүнгендер мен ұйғырлардың бай үй иелері 
үлесті жердің едәуір бөлігін басып алды.І380 л ар өзендер мен жаңадан казы- 
лған каналдарды ң ж ағалары ндағы ж ақсы жер учаскелерін өздері алып, 
кедейлерге сапасы нашар кұнарсыз, өзендерден, жылғалар мен каналдар- 
дан шалғай ж атқан жерлерді қалдырды. Кедейлер озбырлы ққа қарсылық 
білдіріп, ж ергілікті патша әкім ш ілігін е шағым беруге ты рысқаны мен, 
оны ң б әр ін ің д е пайдасы болм ады .139
Қ оны стануш ы ларды ң кедейленген бөлігі алғаш қы кездерде өздеріне 
берілген үлесті ж ердің ш ағын у ч аск елерін ғана игере алды. С оны ң
нәтиж есінде қауымдар ішінде өзінш е бір арендалық қатынастар калыпта- 
сып, қауы м ны ң кедей мүш елері өздерінің үлесті ж ерлерін немесе олар- 
ды ң едәуір бөлігін қауы м ны ң әлді мүш елеріне беріп отырды, ал өздері 
«арендаторларға» күндікш і жұм ы сш ы лар (мердігерлер) ретінде өнім нің 
бір бөлігін алатын болып жалданды. Бұл үлесті жерлер формальды жағы- 
нан әлі де бұрынғы иелерінің атында болып қалғанымен, іс жүзінде олар 
ж аңа қож айындардың толы қ иелігіне көшетін.
Сөйтіп, қауымдардың жоғары бай топтары, дінбасылар жөне дүнген, ұйғыр 
қауы м дары н ы ң сел о л ы қ әк ім ш іл ігін ің өкілдері қауы м ны ң көптеген 
мүшелерінің үлесті жерлерін өз қолдарына шоғырландырып, ірі жер иелеріне 
айналды. Мысалы, Жаркенттің қала халқы бөліс бойынша 734 үлесті жер алған 
еді, көп үзамай олардың 622-сі немесе 80%-ы ірі өсімқор бай Юлдашевтің қолы- 
на көшті. Ол қоныстанушылардың едәуір бөлігін өзіне бағындырып, орасан 
зор жер иелігін өз қолына шоғырландырып алды. Су бөлуді иелену оған жер 
иелену «кұқығын» камтамасыз етті, өйткені село кауымдарының көпшілігінде 
арық қазатын қаржылары болмады. Буржуазияға айналған бүл феодал өз 
әрекеттерінің көпшілігін мынадай принциппен жасады: үлесті жерлерге салы- 
натын алым-салықтың бәрін төлеуді өз мойнына алды, барлық арықтарға су 
жеткізіп беруге, ал кейбір жағдайларда арықтарды казуға да міндетгенді. Үйғыр- 
лар мен дүнгендердің ең кедей бөлігі бұл қызметі үшін оған сепкен түқымы 
өздерінікі болтан жағдайда суармалы жерден жиналған өнімнің үштен бірін, ал 
Юлдашев тұкым берген жағдайда жартысын беруге тиісті болды. Осындай шар- 
ттармен ол Ақкете және Жаркент болыстарында ондаған арық қаздырды, мүның 
өзі оған осы аудандағы қыстақтардың көпшілігінің бағынуын қамтамасыз етгі. 
Уезде қамбалар салынып, Юлдашевке тәуелді қауым мүшелері өз өнімдерінің 
жартысын соларға апарып құйды. Қожайынның мүдцелерін оның «көк басы» 
деп аталатын малайлары қалт жібермей қорғады.140
Егін жақсы ш ыққан жылдары Юлдашевтің қамбаларына 200 мың пұтқа 
дейін астық құйылып отырды, мұның дені тауарлы астық болатын-ды. Осы 
аудандағы асты ққа осы лайш а м онополия орнатуы оны ң асты к бағасын 
үнемі, екінің бірінде бірден 20—25%-ға қымбаттатып отыруына мүмкіндік
496

берді. Юлдашевпен арендалық катынастармен байланысты 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: