Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
Қоныстанушылардың кәсіптері
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| Қоныстанушылардың кәсіптері.
Д үнгендер мен ұйғырлар өздерімен бірге Ж етісуға ж асанды жолмен суландыры латы н егінш іліктің әлдека- шан қалы птасқан дәстүрлерін әкелді. Мал шаруашылығы мен басқа да кәсіптердің екінш і дәреж елі маңызы болды. Үйғырлар кірістің49,1% -ын егінш іліктен, 26,1%-ын басқа кәсіптерден, 15,5%-ын мал шаруашылығы- нан, 9,3% -ын кездей соқтүсім д ерд ен келтірді; дүнгендерде бүл 80,8; 5,9; 9,8; 3,5% болып б ө лін д і.147 Д әнді дақы лдар ішінде бидай басым болып, жердің жартысынан аста- мына бидай егілді. Бидайдан кейінгі орында арпа, тары, сұлы, күріш, май- лы дақы лдар (қыш а, к ө к н ә р , зығыр) болды .148 Д үнгендер 1888 жылдан бастап, Ш у өзен ін ің оң жағасы ндағы арендаға алынған ж ерлер игеріліп, суландырылғаннан кейін күріш өсірумен біршама кеңтүрде айналыса ба стады .149 Ү йғырларда күріш өсіру, дүнгендердегі сияқты, негізгі дақылға айналған ж ок. Олар негізінен бау өсіріп, огород ж өне бақш а салумен ай- налысты (халықтың шамамен алғанда үштен екісі). Дүнген шаруашылық- тары ның үштен екісінен астамында бау да болды. Олар шабдалы, алманың Ж етісу үшін ж аңа сорттары н, алмұрт пен кара өрік, жүзім өсірді. Д үнгендер мен ұйғы рлар баклаж ан, ш алкан, кызыл бұрыш, фасоль, ки яр, капуста, басты пияз, сәбіз, картоп, сары м сак, сон дай -ак қауы н- карбыз өсірді. Қоныстанған дүнгендердің ш аруашылыктұрмысын зертте- ген Г .Г и н стің су р е ттеу ін е К араганда, олар д ы ң огород тары тікел ей үйлерінің ж аны нда болған, әрбір ж үйек м үкият тазартылы п, кіш кене жүйемен суарылып отырған. «К іш кене бір шаршыға — пияз, екінш ісіне — бұрыш , үш інш ісіне — баклаж ан , төртінш ісіне — картоп егілген, бесінші мен алты нш ы сы на көң сіңіріліп, ты ңаю ға қалды рылған, одан әрі маис ж үйектері болады, содан соң ж артылай суда өсетін күріш тің үлкен төрт бұрышты атыздары жатады... Д үнгендердің бұл огородтары агрономдар- ды ң қоны стануш ы лар үшін ж асайты н үлгілі егістігінен кем түспейді».150 Өнімдерді ж акы н маңдағы қалалар мен ж әрм еңкелерде дүнген ж әне ұйғыр ш аруалары ны ң өздері, со н д ай -ак оларға келген алы псатарлар өткізіп отырды. Үйғырлар сондай-ак макта өсірумен және ішінара жібек кұртын өсірумен де айналысты. Дүнгендер мен ұйғырлар май дайындау үшін зығыр мен күнжіт, кыша екті. Сонымен катар дүн гендер негізінен ем кұралы ретінде колданылғ- ан апиын дайындау үшін көкнәр өсірумен де айналысты. Кейіннен темекі өсіріп, оны жергілікті рынокта тиімді етіп өткізе бастады. Сөйтіп, ұйғыр-дүнген коны стануш ы лары ны ң шаруашылығына алуан түрлі дакы лдар егу тән болды. Д үнгендер мен ұйғырлар үшін мал ш аруаш ы лы ғы ны ң дербес кәсіби маңызы болған ж ок, тек ш аруаш ы лыкты жүмыс көлігімен камтамасыз ету мақсаты мен ғана мал ұсталды. Н егізінен алғанда ж ы лкы , сиыр ж әне іш інара кой мен еш кі өсірілді. Д үнгендер мүйізді ірі караны жегін малы ретінде, ал ұйғырлар сауын малы ретінде үстады. 498 Д үнген ж ән е ұйғыр ш аруалары ны ң егін ш ілік техн и касы мейлінш е томен деңгейде болды. Н егізгі егінш ілік кұралы қайы рм асы з ағаш сока (сабан) еді, ж ер ж ы рту тереңдігі сы н ы қ сүйем нен аспайты н. Егін кар суы ж ібітіп, айдалмаған ж ерге немесе егіс алды нда арнайы суары п, жүмсарты лған ж ерге егілетін, өйткені кұ р ғак ж ерге сабан ж үрм ей тін . Дүнген ж әне ұйғыр егінш ілерінің жерді колмен өндеуі де жиі кездесетін, өйткені тамыры мыкты арамш өптерді тек кетпенм ен ғана құртуға бола- тын еді. Олар жерді ерте, әдетте наурызда, ең кеш дегенде сәуірдің аяғына қарай айдайтын. Ж ер сүйретпемен тырмаланды, мұның өзі шыбықтардан тоқылған ағаш жактау болатын, тырмалағанда салмақты болуы үшін оған адам мінгізіліп, н етас салынатын. Егін ұйғырлардың ұзын сапты ерекше орағымен орылып, сирек те бол- са шалғымен ш абылатын. А сты қ сол егістіктің өзінде басты ры латы н: жіппен байланыстырылған бауларды бастыру үшін тас мала колданылып, дөн күрекпен суырылатын. Дүнгендер мен ұйғырлардың негізгі егінш ілік жүйесі тыңайған жерлер болып қала берді, бұл жүйеде жердің бір бөлігі өнделетін де, екінші бөлегі тыңайтуға қалдырылатын. Әрбір ж ер учаскесін аз уақы т (2—3 жы л) пай- далану, тіпті тыңайткыш тар болмаған күннің өзінде де топыракты тез тоз- дыра қоймайты н. С онды ктан тіпті әлсіз ш аруаш ы лы қтар да бір ж ерге қатарынан екі жыл егін салмайтын; олар әр ж ы лы үлесті ж ердің ж аңа бөліктеріне егін салып, үлесті ж ердің бәріне егін егіліп біткен нен кейін барып бұрын пайдаланылған учаскеге қайта келіп отырды. М ұны ң өзі біршама жоғары өнім алуға мүмкіндік берді. Ж ерді арендаға алып, егістің көптеген түрлерін егетін ш аруашылыктар егіс айналымын дұрыс қолдану жолымен топы ракты ң кұнарлы лығы н сактау камын ойламады. О ларды ң өркайсысы нақ сол кезде өзіне не тиімді болса, соны егіп, арендаға алы н- ған учаскелерді тез тоздырып отырды. Болмаш ы ж ер учаскелері болы п, оның бір бөлігіне ғана егін сала алатын ұйғыр-дүнген коны стануш ы лары топырақтың кұнарлылығын екінің бірінде ты ңайткыш тар колданып, кол- дан арттыруға тырысты. Алайда егістікті ты ңайтуға әлді ш аруаш ы лы к- тардың ғана шамасы келетін еді. Үйғырлар мен дүнгендердің ш аруаш ы лы ктұрм ы сы нда колдан суары- латын егістіңтәлім і егістен орасан басым болғаны көрсете алады: ұйғыр- ларда суармалы жер 30 694 десятина (97,2%), тәлімі жер 882 десятина (2,8%) болды; дүнгендерде тиісінш е 11 025 десятина (71,5%) ж өне 4386 десятина (28,5%) болды .151 Кауым мүшелері арасында суды бөлінген жер бойынша мүраптар бөліп отырды. Ж етісуда қоныс аудару коны стануш ы ларға да эсер етпей койған ж ок. Егер бұрын үйғырлар мен дүнгендер шаруашылығында ағаш сабандар мен баска да добал құрал-саймандар қолданылып келсе, енді олар темір сока- ларды, тырмаларды, сеялкаларды , т.б. пайдаланаты н болды, ж аңа ауыл ш аруаш ылык дакылдарын: сұлы, темекі, картой, помидор ж ән е баскала- рын егуді игерді. Байырғы халықтар -қазақтар мен қырғыздардың әсерімен дүнгендер мал шаруашылығымен айналыса бастады. Ү йғырлар мен дүнгендердің тарихи тағды рлары Р есейдің бір бөлігі ретіндегі Қ азақ өлкесі халы қтары ның тағдырымен тығыз астасып кетті. 499 |