Тақырып бойынша бақылау сұрақтары

119
15. Модаль сөздер
Жеке лексикалық мағынасы болмаса да, өзі қатысты сөзге не 
сөйлемге қосымша грамматикалық мағына үстейтін немесе ойға 
қатысты қосымша модальділік мəнді білдіретін сөздер модаль 
сөздер деп аталады. 
Түркітануда модаль сөздер мəселесі Е. И. Убрятова, Н. А. Бас-
каков, Н. К. Дмитриев, А. Н. Кононовтың зерттеулерінде сөз етіл-
генімен, өз алдына жеке сөз табы ретінде қаралмайды. 
Қазақ тіл білімінде модаль сөздерді 1967 жылғы «Қазақ тілінің 
грамматикасында» өз алдына жеке қарастырылып, модаль сөздер-
дің сөз табы ретінде қаралмауын олардың бойындағы сөз тапта- 
ры на тəн жүйелі белгілердің əлі де болса толық анықталмауымен, 
бір ізге түспеуімен байланысты түсіндіреді. 
Сөздердің мағыналық, тұлғалық жəне қызметіндегі өзгерістер 
олардың бір сөз табынан екіншісіне, одан үшінші категорияға 
ауы суына себеп болады. Бұл өзгеріс лексика мен грамматиканың 
өзара қарым-қатынасы, байланысы нəтижесінде пайда болып, 
соның ықпалымен сөз таптары да үнемі дамып, толығып отырады. 
Осындай үдерістің нəтижесінде кейде жаңа сөз табы қалыптасады. 
Бірақ бір сөз табынан екіншісіне ауысу немесе жаңа сөз табының 
қалыптасуы тілдің даму барысында тым ұзаққа созылатын тілдік 
үдерістердің нəтижесінде жүзеге асады. Оған қазақ тіліндегі еліктеу 
сөздердің бастапқыда одағайлардың ішінде қаралып, бірте-бірте да-
мып, толығып, тек өткен ғасырдың 50-жылдарынан бастап жеке сөз 
табы ретінде танылуы негіз бола алады. 
Сөздерді таптастырғанда олардың мағыналық, тұлғалық 
өзгерістері мен саралану дəрежелеріне баса назар аударылады. 
Қазіргі қазақ тіліндегі сөздерді таптастыру, соның негізінде сөз тап-
тарын сан жағынан анықтау мəселесінде бірқатар көзқарастардың 
болғаны белгілі. Мəселен, 1952 жылға дейін 8 сөз табы ғана қаралып 
келсе, 1952 жылы еліктеуіш сөздер одағайлардан бөлініп шығып, өз 
алдына жеке 9-шы сөз табы болып қарастырылды. Ал модаль сөздер 
бертінге дейін бейтарап сөздер ретінде танылып, шығу төркіні, сөз 
табына тəн категориялық белгілері, сыр-сипаты толық анықталмай 
келді. Кейіннен ғалым С. Исаев модаль сөздерді сөздерді тапта-
стыру қағидаттары тұрғысынан 10-шы сөз табы ретінде қарауды 
ұсынады. Соның негізінде «Қазақ грамматикасына» (2002) модаль 
сөздер жеке сөз табы ретінде енгізілді. Қазіргі кезде модаль сөздер 

120
шығу төркіні, өз алдына категория болып қалыптасу ерекшеліктері 
мен жолдары, құрамы мен құрылымы, басқа сөз таптарымен жəне 
синтаксистік категориялармен, атап айтқанда, қыстырма сөз, 
сөйлем, сөйлем мүшелерімен, арақатынасы, олардан ерекшелігі, т.б. 
мəселелері анықталған, сөз таптары жүйесіндегі орны айқындалған 
сөз таптарының бірі болып танылады. 
Қазақ тіл біліміндегі зерттеулерде модаль сөздер əртүрлі 
қырынан қарастырылады. Мəселен, ғалым Н. Оралбай «мо-
даль сөздер аналитикалық форманттың құрамында модальдық 
категорияның көрсеткіші болғандықтан, олар қосымшалар сияқты 
грамматикалық көрсеткіштер қатарында қалады жəне олардың 
саны өте аз» деп, оларды сөз таптарының қатарына қоспай, 
көмекші сөздердің бір тобы ретінде анықтайды. Ғалым модальділік 
мағынаны тілдің түрлі деңгейіне қатысты кең өрісті тілдік катего-
рия ретінде түсіндіріп, оның етістік құрамынан көп орын алатынын, 
Модальділік мағынаны етістіктің рай категориясымен байланысты 
қарастыра отырып, алайда модальділік мағынаның құрамы өте кең 
болғандықтан, оның рай мағынасына сыймайтындығын, сондықтан 
тілде райдан тыс модальділік мағыналарды білдіретін модальділік 
мағыналы арнайы көрсеткіштердің де бар екенін жəне олардың 
өзінше бір топ құрайтындығын да жоққа шығармайды. Ғалымның 
пікіріне сүйенсек, модальділік мағынаның тек етістікке, оның рай 
категориясына ғана қатысты болмайтындығы анық. Сондай-ақ 
тілде модальділік мағынаны білдіретін арнайы көрсеткіштердің бар 
екендігін ескерсек, сол көрсеткіштердің бірі – модаль сөздер. 
Модаль сөздерді дербес сөз табы ретінде анықтауда модальділік 
пен модаль сөз ұғымдарының аражігінің толық анықталмауы да 
қиындық туғызады. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде 
бұл ұғымдар жеке сипатталады. Модальділік айтылған пікірдің 
шындық болмысқа қатысын, сонымен бірге оған сөйлеушінің əртүрлі 
субъективтік бағасын білдіретін функционалды-семантикалық кате-
гория ретінде түсіндірілсе, модаль сөздер айтылған пікірдің шындық 
болмысқа қатысы туралы сөйлеушінің көзқарасын білдіретін сөздер 
ретінде сипатталады. Бұл тұжырымдардан модальділік пен модаль 
сөз ұғымдарының арақатынасындағы меже айқын көрінеді. Тілде 
модальділік бірнеше тəсілдермен, оның ішінде етістіктің рай, жақ 
категориялары, интонация, сондай-ақ модаль сөздер арқылы да 
беріледі. 
Модальділік мəселесі көмекші етістіктерге қатысты зерттеулерде 

121
де фунционалды грамматиканың негізгі аспектілерінің бірі ретінде 
қарастырылып жүр. Сондықтан модальділік жалпылама сипаттағы 
категория ретінде етістіктің рай, жақ категорияларымен тығыз бай-
ланысты болады. Ал модаль сөздер өзінің лексика-грамматикалық 
белгілері жағынан кейбір сөз таптарына, яғни есім, етістік жəне шы-
лау сөздерге қатысты болып келеді. Модальділіктің грамматикалық 
рай категориясымен жəне модаль сөздермен байланысын К. Аха-
нов оның берілу тəсілдерімен түсіндіреді. Атап айтқанда, рай кате-
гориялары модальділік мағынаны білдірудің грамматикалық тəсілі 
болса, модаль сөздер лексикалық тəсілі болып саналады. 
Модальділік мағына одағай, қыстырма сөздер жəне сұраулық 
шылаулар арқылы да беріледі. Бірақ сөйлемге модальділік реңк 
беретін мұндай сөздердің барлығын модаль сөздер ретінде қарауға 
болмайды. Модаль сөздер сөйлеушінің сөйлем мазмұнының ақиқат 
шындыққа қатысы туралы пікірін, көзқарасын білдіреді. 
Модаль сөздер лексика-грамматикалық сипатына қарай есім-
дерден, етістіктерден, көмекші сөздерден жəне т.б. сөздерден əртүрлі 
жолдармен жасалады. Мысалы, 
білем, көрінеді, керек 
сөздері бірте-
бірте грамматикалану нəтижесінде модальдік мағынаға ие болып, 
етістіктен модаль сөздерге ауысқан. Сонымен 
қатар мүмкін, ша-
масы, рас, əрине, бəлкім
сөздері де қызметі мен тұлғасы жағынан 
қыстырма сөз болғанымен, мағыналық ерекшелігі жағынан мо-
даль сөздерге жақын. Модаль сөздердің лексика-грамматикалық 
сипатындағы мұндай ерекшеліктер олардың өзі қалыптасқан сөз 
таптарымен омонимдік сипатта қолданылуына да əсер етеді. Мыса-
лы: 
мен оны жақсы білем, алыстан бір қара көрінеді, маған кітап 
керек, ойыңнан бəрін шығар
деген сөйлемдердегі 
білем, көрінеді, ке-
рек, шығар
сөздері етістік болса, 
хабарды естіген білем, жарысқа 
қатысатын көрінеді, білмей қалса керек, ендігі келген шығар
де-
ген сөйлемдердегі 
білем, көрінеді, керек, шығар 
сөздері модаль сөз 
ретінде қолданылып, модаль сөздер мен етістіктер омонимдес бо-
лып тұр.
Модаль сөздер мағынасы жағынан бірнеше топқа бөлінеді. 
«Қазақ грамматикасында» олардың мынадай топтары көрсетіледі:
1) болжал мəнді модаль сөздер: 
сияқты, мүмкін, шамасы, əлпеті, 
болар, шығар, білем, тəрізі,
т.б.; 2) міндеттілік мəнді модаль сөздер: 
қажет, керек, тиіс, лазым, -у керек, -у тиіс, -мақ керек,
т.б.; 
3) біреудің сөзі не дерек негізінде айтылатын модаль сөздер қазақ 
тілінде де тұлғасының қатысуымен жасалады: 
деп естиміз, деп 

122
айтады, деп айтқан, дейді, 
т.б.; 4) қостау (растау) мəнді модаль 
сөздер: 
рас, расында, шынында, анығында, 
т.б.; 5) қалау (тілек) 
мəнді модаль сөздер: 
-са/-се екен, -са/-се деймін
, т.с.с.; 6) күмəн 
(күдік) ұғымын білдіретін модаль сөздер: 
-ар ма екен, -са неғылсын, 
кім біледі, 
т.б.; 
7) сөйлемде айтылған хабардың ақиқатына көзі жеткендікті 
білдіретін модаль сөздер:

жүктеу/скачать 457,37 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: