ІІ БӨЛІМ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі 1900-1904 жж.)
көшпелі тұрмыс кешкен халықтар
мәдениетіндегі айтыстың мәні мен
орнына жалпылама тоқтала келіп,
жанрлық сипатына кең түрде қарап,
бірнеше түрге бөледі. Әр түрінің
шығуын халықтың әдет-ғұрып, салт-
санасына байланыстыра қарап, бәдік,
өлі мен тірінің айтысы, жұмбақ ай-
тысы деп жүйелейді. Автор айтыс-
тың адам бойындағы туа бітетін та-
би ғи дарындылық, импровизатор лық
қасиетке тікелей байланыстылы ғын
жыршы мен ақынның өнерпаз дық
келбетін салыстыра отырып дә лел-
дейді. «Қазақ тұрмысының жағ да-
йына жазба әдебиет тумаған кезде
ақынға ақын деген атақ әперетін –
айтыс, ақын өзінің ақындық күшін
көп алдында таныту керек. Ақын
мен жыршының айырмашылығы
ақын ның негізгі кәсібі өз жанынан
өлең шығару (импровизация), жыр-
шының негізі шығарған даяр өлең-
ді жырлау», – дей келе, айтысты ел-
дің қатты қадірлейтініне, сүйсіне
тыңдайтынына орай, оны халық ор-
тасына кең тараудағы жыршы-жы-
раулардың еңбегін де жоғары ба-
ғалайды. Ал айтыстың өнер жары-
сы, сөз сайысы ретінде эстетикалық
талап-талғамды, үлкен білімділік пен
қабілеттілікті қажет ететінін ақын-
дардың өнерпаздық тұлғасына таби-
ғи таланттылығына байланыстыра
тың пікір білдірген. Қазақ халқы ның
айтыс жанрын өнер деп бағалаға-
нын, өнер адамын құрмет тұтқанын
Абайдың, Шортанбай, Дулат ақындар
поэзиясын сынаған өлеңін мысалға
келтіре отырып, Бұқар, Сыпыра жы-
рау, Махамбет, Шернияз, Әсет, Кем-
пірбай, Шөже, т.б. жырлары мен
ай тыстарынан нақты үзінді алып
дәлелдейді.
Мақалада қыз бен жігіт айты-
сы ақындар айтысымен бірге тұр-
мыс-салт айтыстары деген түрге
жатқызылып, «Әсет пен Рысжан»,
«Ақ сұлу мен Кеншінбай», «Біржан-
Сара», «Омарқұл мен Тәбия» ай-
тыстарына ерекше көңіл бөлінген.
Автор айтыстың жанрлық сипатын,
әр түрге топтастыра бөлу мен ха лық
поэзиясындағы орнын анықтауды
басты мақсат етіп алғандықтан, ай-
тыстың көркемдік ерекшелігі мен
тіліне көп назар аудармаған. Әйтсе
де мақалада ақынның өнерпаздық
тұлғасы, айтыс өнері жайында соны
тұжырымдар бар.
Ауыз әдебиетінің әр жанрын те-
реңдеп жеке зерттеген осы жоға ры-
дағы мақалалардың қазақ фолькло-
ристика ғылымының әдебиеттану
ғылымында жеке сала болып дамуын-
да өз үлестерін қосқаны анық. Зерт-
теу нысаналары фольклорлық шы-
ғармалар болғанмен, фольклортану
бағытындағы біз қарастырған ма-
қалалар қазақ әдебиеттану ғылы-
мының туу кезеңінде әдеби-тео рия-
лық таным процесіндегі ғылыми әдіс-
наманың қалыптасуы мен ғылыми
ұғымдар системасының қалыптасу
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У