8
енуіне орын қалмайды да, диффузия байқалмайды. Ал кристалдық
торлардың кейбір түйіндері бос болса, ондай ақауы бар кристалдарға
бөгде бөлшектер ене алады да, диффузия құбылысы жүреді.
Ақауы бар қатты денелерге
поликристалдық (сурет 1.2,
а және
сурет 1.3) денелер мысал бола алады. Поликристалдың құрамындағы
дәнек деп аталатын жеке-жеке бағдарланған микрокристалдардың бір-
біріне жанас қан шегараларында ақаулар (бос орындар) мейлінше көп
болады. Ондай бос орындарға басқа заттардың атомдары мен молеку-
лалары өте алады.
Ал ақаулары аз бір бағытта ғана бағ-
дарланған таза
монокристалда (сурет 1.2,
ә)
диффузия құбылысы байқалмайды. Моно-
кристалдардың мұндай қасиеттері көптеген
аса маңызды техникалық қондырғылар жа-
сау үшін қолданылады. Сондықтан моно-
кристалдық материалдарды жасауға да жә-
не оларды «өсіріп» шығаратын технология-
ларға да үлкен мән беріледі.
6. Диффузияның зор пайдасымен қоса, зияны да жетерлік. Пайда-
сына келер болсақ, диффузия тіршілік иелерінің өмірінде айрықша
рөл атқарады. Мысалы: оттек (О
2
) диффузия арқылы өкпеге өтіп, адам
ағзасындағы барлық мүшелерін сауықтырады. Ал зиянды өнім болып
табылатын көмірқышқыл газы (СО
2
), керісінше, диффузия жәрдемімен
ағзалардан сыртқа шығарылады. Тағамдардағы қоректік заттар мен
дәрумендер диффузия арқылы адамдар мен жануарлар ағзасындағы
жасушаларға жеткізіледі, ал зиянды қалдықтар мен өнімдер сыртқа
шығарылады. Өсімдіктердің өз тамырлары немесе жапырақтары арқылы
қорек алулары да диффузия құбылысына негізделген. Диффузия арқылы
Сурет 1.2:
а)
Табиғи висмут –
поликристалдық дене; ә)
монокристалдық дене
а)
ә)
Сурет 1.3. Поликристалдық
құрылым
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
*
Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
9
бал аралары әр гүлдің ауаға тараған иістерінен бірнеше километрге
дейінгі
аралықтан дәл тауып, шырын жинай алады.
Диффузия құбылысының практикадағы қолданыс аясы да кең. Мы-
салы: металдарды балқытып, бір-біріне жалғау немесе әр түсті қымбат
металдармен өрнектеп қақтау, сондай-ақ дәнекерлеп жамау сияқты
жұмыстар да диффузияға негізделген. Ерітінділер мен әртүрлі қоспалар
алу да, кез келген денелер мен заттарды бір-бірімен желімдеп жапсыру
да диффузия құбылыстарының пайдалы жағын сипаттайды. Қант зауыт-
тарында ауылшаруашылық өнімдерінің (қызылша мен сәбіздің, тәтті та-
мырлар мен тростниктердің) белгілі бөліктерін кесіп алып суға салады.
Олардың бойындағы қантты ерітіп бөліп алу технологиялары да диффу-
зия құбылыстарына сүйенеді.
Диффузия құбылысының тигізетін зияны да зор. Химия өнеркәсібінде,
радиоактивті заттарды өңдейтін қондырғыларда, жылу электр стансы-
ларында, іштен жанатын қозғалтқыштарда, мұнай өңдейтін зауыттарда
денсаулыққа аса зиянды әртүрлі өнімдер мен қалдықтар сыртқы ортаға
шығарылады. Олар диффузия арқылы дем алатын ауаға, ішетін суға,
жейтін тағамдарға тарап, адамдар мен жан-жануарлардың ағзаларында
қатерлі өзгерістер туғызып, зор зардап шектіреді. Ал оларға темекінің
түтіні, арақ пен есірткінің дәмі қосылса, адамды жылдам аздырып, оның
өмір жасын бірнеше ондаған жылдарға қысқартады.
Достарыңызбен бөлісу: