К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| жатпайды. Бәрі анықталды деуге ерте. (Б.Исаев. Костюмге жұққан
қан). Бұл сөйлемдерде логикалық субъекті мүлде байқалмайды. Сондықтан “жақсыз” сөйлемдер дейміз. Келесі сөйлемдер, менің Сәт, Сәлменмен ұстасар шамам бар ма еді?! (М.Әуезов. Қараш-қараш). Сенің бастаған бәлеңе көзді жұмып ере берер жайым жоқ (М.Әуезов. Абай жолы). Бұл сөйлемдерде субъектілік мән арнайы септік тұлғаларда, жанама түрде, логикалық ыңғайда байқалып тұр. Бірақ та нақты жақты ұғым жоқ. Сөйлемдерде грамматикалық бастауыш жоқ. Мұндай сөйлемдер жанама жақты деп аталады. Орыс және қазақ тілдеріндегі жақсыз сөйлемдерді салыстырмалы түрде зерттеген ғалым М.С.Бектұров жақсыз сөйлемдердің құрылысы олардың семантикасына әрқашанда байланысты емес деген тұжырымға келген. Ғалым өз еңбегінде Е.М.Галкина–Федоруктің жақсыз 140 сөйлемдердің семантикасы, олардың құрылысына, жасалуына себепші болады деген пікіріне қарама-қайшы пікір айтады. Тек қана сөйлемнің өзі мен етістіктің мағынасына негізделген классификация субъективизмге әкеледі деген пікір айтады. Е.М.Галкина-Федоруктің айтуы бойынша, егерде жақсыз сөйлемдерде себеп немесе іс-қимылды тікелей орындаушы мәлімсіз, белгісіз болса, онда ол жеке-белгісіз сөйлемдерге жатады деген. Алайда жақсыз сөйлемдерде басқа сөздермен бірге бастауыш қызметіндегі логикалық субъект көп жағдайларда белгілі де болады деген. М.С.Бектұровтың пікірінше, ең алдымен сөйлемнің құрылымы ескерілуі қажет; ол сөйлемнің грамматикалық мағынасымен анықталады деген. Жақсыз сөйлемдердің басқа синтаксистік құрылымнан айырмашылығы, біріншіден, жақсыз сөйлемдерде атау септік нысанындағы бастауыштың орын алмауы және оның болмауы негізгі ерекшелігіне айналған. Екіншіден, біріншімен байланыста қарайтын болсақ, іс-қимыл логикалық субьектісінің мүлде болмауы міндетті емес; ол ілік, барыс, табыс септіктерімен берілуі мүмкін. Үшіншіден, жақсыз сөйлемдерді ажыратудың негізгі ерекшелігі – баяндауыш тұлғасы болып есептеледі. Ол етістікті жақсыз сөйлемдерде жекеше түрдің III жағы деп есептеледі [8;4-5]. Сөйлемді құрылымдық жағынан ұйымдастыруда бастауыш жақты және жақсыз конструкцияларды ажыратудың басты негіздемелерінің бірі болып саналады. Д.А.Капасова «Қазақ және орыс тілдерінің жеке-субъектілік сөйлемдерінің семантикасы мен құрылымы» деген кандидаттық диссертациясының авторефератында З.К.Сабитованың, шындық болмыста іс-әрекет, қасиет, өзді-өздігінен өмір сүре алмайды, себебі іс-әрекет, қасиет субъектіге тәуелді және субъект өмір сүргендіктен ғана іс-қимыл өмір сүреді деген пікірін басшылыққа алғаны байқалады. Оны келесі мысалдармен түсіндіреді. Абайдың күткені де сол еді сөйлемін Абай да соны күткен еді сияқты синонимдік қайта құрылған конструкциямен алмастыруға болатынын айтқан. Абайдың синтаксемасын предикативті белгінің субъекті- иеленушісін білдіретін Абай синтаксемасының синонимдік варианты деп қарастырған. Ең әуелі қызмет жағын ойластыру керек деген келесі сөйлемді – субъектілі, бірақ субъект - жақ белгілі бір себептермен сөйлем құрылысынан түсірілген деп, оны предикаттың категориалды - семантикалық мағынасы арқылы тауып алуға болады, өйткені предикаттың жақсыз-субъектімен ұштасуы мүмкін емес деп анықтаған. Енді өкіметтен үй алу жағын ойластыру керек және Не де болса араласу керек, сөйлесу қажет құрылымдарын жақты-субъектілі сөйлемдер тұрғысынан қарастырған [9;8-11]. Ғалымның бұл көзқарасымен толық келісуге болмайды. Әрине, іс-әрекет субъектісіз жүзеге аспайды, субъект болмаған жерде қимыл 141 да болмайды. Дегенмен берілген сөйлемдердің әрекеттенуші жағында нақтылық жоқ, бастауыштары қалыпты емес, жанама, жалпы түрде берілген. Сондықтан мұндай сөйлемдерді жақты-субъектілі сөйлем тұрғысынан қарастырмай, жанама жақты деп атаған дұрысырақ деп есептейміз. Жоғарыдағы айтылған пікірлерді Г.М.Бадагулованың “Взаимосвязь определенноличности и побудительной модальности в русском и казахском языках” (1986) ғылыми зерттеу еңбегінен кездестіреміз. Автор белгiлi жақ деп, (А.А.Юдиннің көзқарасынан кейін), сөйлемде тікелей қолданылған етістіктің жақ формаларымен көрінетін грамматикалық мағына деп түсінеміз деген Г.М.Бадагулова. Жақ мағынасындағы қимылды білдіретін етістіктер конкретті, реальды субъектімен, белгілі жақпен сәйкес келеді деген. Белгілі жақтың грамматикалық мағынасы ұғымынан белгілі жақтылық (определенноличность), яғни сөйлем (высказывания) мазмұнының конкретті реальды субъектіге, белгілі жаққа қатынасы сияқты ұғымы пайда болады. Біздің ойымызша, сөйлеуші, адресат, III жақ белгілі жақ болуы мүмкін [10;19-20]. жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|