Қазақ отбасы тәрбиесі, оның негізгі ұғымдары

18 
 
сырлас  тобы.  Отбасы  өмірі  материалдық  және  рухани  үрдістерімен 
сипатталады. 
Табиғи-биологиялық 
және 
шаруашылық 
тұтыну 
қатынастары оның материалдық жағын құраса, рухани жағын құқықтық, 
адамгершілік және психологиялық қатынастар құрайды.  Отбасы  еркек 
пен  әйелдің  табиғи  физиологиялық  және  басқа  қажеттерін  (рухани, 
этикалық,  эстетикалық,  т.б.  қажеттерін)  өтеп,  ұрпақ  өсіру  арқылы 
қоғамды қалпына келтіре дамытушы әлеуметтік топ болып табылады. 
Философиялық  тұрғыда  «отбасы»  –  қоғамның  ажырамас  құрамды, 
өмірде  зор  мәні  бар  кішігірім    ұйым  деп  бepiлсе,  әлеуметтану 
ғылымында  отбасы  некеде  және  қандас  туыстар  негізінде  құрылған 
кішігірім  топ  деп  берілген.  Оның  мүшелері  бір-бірімен  тұрмыстық, 
моралдық,  жауапкершілік,  өзара  жәрдем  көрсету  қарым-қатынаста 
болып,  әлеуметтік  құрылыс  ретінде  қоғамның  экономикалық  базисінің 
дамуына  байланысты  өзгеріп,  жекелей  дербестікте  болады  деп 
көрсетеді. 
А
Л
,
 
педагогикалық-психологиялық  тұрғыда    отбасы  -  ата-ана  мен 
балалар  арасындағы,  ерлі-зайыптылардьң  және  басқа  да  отбасы 
мүшелерінің  қарым-қатынасының  тарихи  нақты  жүйесі  болып 
табылады. 
Отбасы  мен  бала  тәрбиесі  ғылыми-теориялық  және  әдістемелік 
мазмұнға  бай.  Ежелгі  грек  ойшылы  Платон  «Адамдар  отбасын  құру 
үшін  болашақ  өмірдегі  серігінің  қандай  отбасынан  шыққанын,  оның 
әке-шешесі  мен  ата-бабаларын  жақсы  білуі  қажет»    деп  есептесе,  
Аристотель  «Отбасы – адамдардың қарым-қатынастарының ең бірінші 
түрі және ол мемлекеттің бірінші кішігірім бөлігі» деп санаған. 
Классикалық неміс философиясының өкілі Кант отбасы мәселелесін 
қарастыра  отырып,  ондағы  адамдардың  құқықтық  мәселелеріне  көп 
көңіл  бөлген.  Фихте  отбасының  негізі  -махаббат  десе,  Гегель  бірінші 
болып отбасы мен некенің тарихи формаларын көрсеткен. 
Отбасының  формасы  мен  атқаратын міндеттерінің  өзгеруі  өндіргіш 
күштердің  дамуына,  яғни  адамның  шығу  тегін  айқындайтын 
элементтердің  қалыптасуына  байланысты  болады.  Бұл  жөнінде 
Ф.Энгельс  өзінің  «Отбасының,  жеке  меншіктің  және  мемлекеттің 
шығуы»  деген  еңбегінің  кіріспесінде  былай  деп  жазды:  «Қоғамның 
материалистік ұғымына сәйкес тарихтағы шешуші күш сайып келгенде 
өмірді  тікелей  өндіру  және  ұдайы  өндіру  болып  табылады.  Алайда, 
өндіріс те екі түрлі болады. Бірінші жағынан-тіршілік қажеттерін: азық-
түлік, киім-кешек, баспана және бұларды өндіру үшін қажетті құралдар 
өндіру; Екінші жағынан -адамның өзін өндіру, ұрпақты өсіру. 
Белгілі  тарихи  дәуірде  және  белгілі  бір  елде  өмір  сүретін 
адамдардың  қоғамдық  қатынастары  өндірістің  осы  екі  түрімен: бір 

19 
 
жағынан,  еңбектің,  екінші  жағынан,  отбасының  даму  дәрежесімен 
анықталады...». 
Отбасы тәрбиесі– нақты отбасы жағдайындағы ата-ананың басқа 
туысқандарының  ықпалы  арқылы  берілетін  тәрбие  мен  білім  беру 
жүйесі.  Бала  бойында  жақсы  мінез-құлықтарды  сіңіруде  ата-ананың, 
үлкендерінің  жеке  бас  үлгі-өнегесі  ерекше  рөл  атқарады.  Бала  оларға 
қарап,  еліктеп  өседі.  Кейбір  ата-ананың  балаға  айтар  өсиеті  мен 
күнделікті тіршіліктегі іс-әрекеті, мінез-құлқы сай келе бермейді. Балаға 
өтірік  айтпа,  ұрлық  істеме,  біреудің  ала  жібін  аттама,  кісіге  қиянат 
жасама дей отырып, ата-ана немесе отбасының өзге мүшелерінің өзі осы 
қылықтармен айналысса, бала тәрбиесіне теріс әсер етері сөзсіз. 
Профессор 
К.Ж.Қожахметованың 
зерттеулеріне 
сүйенсек, 
тәрбиедегі  этноәлеуметтік  рөлдік  бағытты  жоғары  қояды.  Ол  ерте 
балалық шақтан бастап этноәлеуметтік рөлдерге бейімділігін және оның 
адам  өмірінің  барлық  кезеңінде  жалғасын  табатынын  көрсетеді. 
Тәрбиеге  этноәлеуметтік  рөлдік  тұрғыдан  келу  қазақ  этникалық 
тәрбиесінің,  оның  ішінде  отбасы  тәрбиесінің  негізгі  қағидасы  болып 
саналады.  Отбасында  баланың  жас  және  жыныстық  ерекшеліктеріне 
орай  этноәлеуметтік  рөлдері  игеруі  оның  дамуының  көрсеткіші  болып 
табылады.  Отбасы  қызметі  қарым-қатынас  процесінде  және  отбасы 
мүшелерінің өзара әрекетінде жүзеге асады. 
Отбасы қазіргі мағынасында – бұл некеден, туыстықтан, бала асырап 
алудан  немесе  балаларды  тәрбиелеуге  алудың  өзге  де  нысандарынан 
туындайтын  және  отбасылық  қатынастарды  нығайту  мен  дамытуға 
септігін  тигізетін, мүліктік және мүлікке  қатысты  емес  жеке  бастың 
құқықтарымен байланысқан адамдар тобы.  
Осы  анықтамалардан  түйіндейтініміз:  адамның  өз  өмірінің  негізгі 
процестерін  бастан  кешіретін  кіші  әлеуметтік  топ  -отбасы  болып 
табылады.  Отбасындағы  әрбір  адам  өмірінің  онымен  тығыз 
байланыстылығы  сонша,  ол  әрбір  отбасы  мүшесінің  дамуына  шешуші 
әсер етеді. 
Отбасының жоғарыда келтірілген анықтамасы бойынша, ол отбасын
дағы  қатынастар,  отбасының  құрылымы  мен  формасы  тарихи  өзгеріп 
отыратын әлеуметтік топ. 
Сонымен  қатар  отбасы  тәрбиесіне  қатысты  келесі  ұғымдарды  да 
қарстырып өткеніміз жөн. 
Әдеп  –халқымыздың  үлкеннің  кіші  алдындағы,  кішінің  үлкен 
алдындағы, әйелінің ері алдындағы  немесе ерінің әйелі алдындағы әдеп 
сақтау  үлгілерінің  көрінісі.  Мысалы,  ата-ананы  сыйлау  сәлем  беру  , 
үлкен  адамның    жолын  кеспеу  т.б.  әдептілік  нормаларды  айтады.  Әр 
адамның  адамгершілік  қасиеттерінің  көрінісі т.б. халықтық тәрбиенің 
өзін-өзі  тану жолындағы үлгісі болып табылады. 

20 
 
Нақыл –өнеге өсиет, тақпақ, жыр негізінде айтылатын  тәжірибеден  
алынған  тәрбиелік  сөз.  Ұлы  адамдардың  нақыл  сөздері  жастардың 
жадында сақталып,зор тәрбиелік рол атқарған. 
Өсиет-  кейінгі  ұрпаққа  айтылған  ақыл-кеңес,  ғибрат,  өнеге,  ата-
ананың  ұрпағына айтқан тәрбиелік сөздері. 
Ұлттық  тәрбие  –жалпы  адамзаттықты  ұлттық  пен  бірлікте  
ұштастыратын  азаматтарды,  ұлт  мүшелерін    қалыптастыру;  мәдениет, 
тілді білуімен қатар ол қазіргі білімді де меңгеруі тиіс. 
Үлгі- өнеге – жеке адамның басқаға үлгі көрсетіп, өнегесін  үйретуі. 
Жеке тұлғаның   білімділігі,   еңбекқорлығы, имандылығы, үлгілі  мінез-
құлқы жастарға  үлгі-өнеге болады. 
Көрегенділік  –жеке  адам  бойындағы  имандылық,  кішіпейілділік, 
әдептілік  тәрізді    адамгершілік    қасиеттердің    жиынтығы.  Көрегеділік 
жақсы үлгімен  тәлім –тәрбие алғанын  білдіреді. Көрегенділіктің әуелгі 
қайнары –әдеп болса, алғашқы  белгісі амандасудан көрінеді. 
Қазақстандық  патриотизм  –  әрбір  азаматтың  өз  Отанының 
тағдырына,  қауіпсіздігіне,  болашағына  деген  жауапкершілігін  сезіну. 
Барлық  азаматтардың    ұлты  мен    конфессиясына    қарамастан    қазақ 
халқының  тарихы  мен  мәдениетін  құрметтеу,  мемлекет  рәміздеріне, 
мемлекеттік    тілге  құрметпен  қарау.  Қазақстанды  барлық 
азаматтарының бірыңғай Отаны ретінде түсінуі. 
Отбасылық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынт
ығы отбасылық құқық деп аталады. 
Отбасы  –  неке  қатынастарын  реттейтін  негізгі  нормативтік 
құқықтық  акт. Неке–отбасын  құрудың  негізі  болып  табылады.  Ерлі-
зайыптылар  арасындағы  мүліктік  және  мүліктік  емес  жеке 
қатынастарды  туындататын  отбасын  құру  мақсатымен,  заңда 
белгіленген  тәртіппен  тараптардың  ерікті  және  толық  келісімі 
жағдайында  жасалған  еркек  пен  әйелдің  арасындағы  тең  құқықтық 
одақты – неке деп түсінуіміз қажет. Егер неке тіркелмесе де, бірақ еркек 
пен әйел бірге тұрып, балаларын тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны 
да  отбасы  деп  айтуға  болады.  Егер  кәмелетке  толған  балалары  ата–
анасымен 
бірге 
тұрып, 
оларға 
қамқорлық 
жасап, материалдық көмек көрсетсе–бұл да отбасы. Адамдар  арасында 
некеден,  туыстықтан,  бала  асырап  алудан,  отбасына  тәрбиелеу  үшін 
бала  алудан  туындайын  қатынастар -отбасылық  қатынастар деп 
аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі бірдей құқық жөнімен 
реттеле бермейді. 
Отбасындағы  қатынастар,  негізінен, адамгершілік,  ізгілік  -  өнегелік 
нормалары негізінде  реттеледі.  Бұл  өзара  құрмет,  сүйіспеншілік, 
қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі. 

21 
 
Отбасылық  өмір  қалыбы,  көбінесе  ұлттық  дәстүрлер  мен  әдет-
ғұрыптарға  сүйенеді  (үлкендерді  қадірлеу,  отбасын  қамтамасыз 
ету оның басшысы ретінде толықтай ер адамға жүктеледі, 
туысқандарды қадірлеп, құрметтеу). Отбасының ішкі мәселелері отбасы 
мүшелерінің  өзара  келісімі  бойынша  шешіледі.  Егер  ол  мәселе 
кәмелетке  толмағандардың  мүдделеріне  қатысты  болса,  оны 
шешуге балалар  да  қатыстырылады.  Құқықтық  нормаларға  араласу 
отбасылық қатынастар бұзылғанда қажет. Жеке басылық қатынастармен 
салыстырғанда  отбасылық  мүліктік  қатынастар  құқық  арқылы  егжей-
тегжейлі  реттеледі,  өйткені  бұл  қатынастардың  объектісі  материалдық 
игілік болып табылады. Отбасылық құқық азаматтық құқықпен тығызь 
байланысты.  Мәселен,  отбасылық  құқықпен  реттелмеген  отбасы 
мүшелерінің  арасындағы  мүліктік  және  жеке  мүліктік  емес 
қатынастарды  реттеуге  азаматтық  заңнама  қолданылады,  өйткені  ол 
отбасылық  –  некелік  қатынастардың  мәніне  қайшы  келмейді.  Қалай 
десек  те  ата-ананың  өз  ұрпағы  алдындағы  міндеттері  мен  құқықтарын 
ешкім  бөліп  атқармақ  емес.  Отбасындағы  ата-анаға  өздері  өмірге 
әкелген  баласы  үшін  қаншалықты  жауапкершілік  жүктелетіндігі 
елімізде заң жүзінде қарастырылған. 
ҚР  бірқатар  заңнамаларында  ата-атаның  бала  тәрбиесіндегі 
міндеттері  және  өз  міндеттерін  орындамағаны  үшін  жауапкершілік 
қарастырылған. Неке және отбасы туралы Кодексінде (26.12.2011ж.) 70-
бап. 
 Ата-аналардың  баланы  тәрбиелеу  және  оған  білім  беру  жөніндегі 
құқықтары мен міндеттері: 
1.  Ата-аналар  өз  баласының  денсаулығына  қамқорлық  жасауға 
мiндеттi. 
2.  Ата-аналардың  өз  баласын  тәрбиелеуге  құқығы  бар  және  осыған 
міндетті.  Ата-аналардың  барлық  өзге  адамдар  алдында  баласын 
тәрбиелеуге басым құқығы бар. 
Бала  тәрбиелеушi  ата-аналар  оның  дене  бітімі,  психикалық, 
адамгершілік  жағынан  және  рухани  дамуына  қажеттi  өмiр  сүру 
жағдайларын қамтамасыз ету үшін жауаптылықта болады. 
3.  Ата-аналар  баласының  міндетті  орта  білім  алуын  қамтамасыз 
етуге міндетті. 
Ата-аналардың  бала  жалпы  орта  білім  алғанға  дейін  оның  пікірін 
ескере отырып, білім беру ұйымын және баланың оқу нысанын таңдауға 
құқығы бар. 
71-бап.  Ата-аналардың  баланың  құқықтары мен   мүдделерін қорғау 
жөніндегі құқықтары мен міндеттері 

22 
 
1. Ата-аналар  өз  баласының  заңды  өкiлдерi  болып  табылады  және 
арнайы өкiлеттiктерсiз кез келген жеке және заңды тұлғаларға қатысты, 
оның iшiнде соттарда оның құқықтары мен мүдделерiн қорғайды. 
2. Егер қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функциялард
ы жүзеге асыратын орган ата-аналар  мен  баланың  мүдделерi  арасында 
қайшылықтар  барын  анықтаса,  ата-аналар  өз  баласының  мүдделерiн 
бiлдiруге  құқылы  емес.  Ата-аналар  мен  баланың  арасында 
келiспеушiлiктер болған жағдайда, қорғаншылық немесе қамқоршылық 
жөніндегі  функцияларды  жүзеге асыратын орган бала-ның  құқықтары 
мен мүдделерiн қорғау үшiн өкiл тағайындауға мiндеттi.  
Егер  ата-аналар  балаға  қатысты  ата-ана құқықтарынан айрылған не 
олар шектелген жағдайда, баланың мүдделерін білдіруге құқылы емес. 
Қазақстан  Республикасының  «Білім  беру»  туралы  Заңында    ата-
аналардың  өз  балаларына,  қамқорлыққа  алынған  балаларға  қамқор 
заңды  өкілдер-қамқоршылардың  алдындағы  тәрбиелеу  мен  білім  беру 
жөніндегі құқықтары мен міндеттері айтылады. Ата-аналар және өзге де 
заңды өкілдері: 
1.Балаларға  өмір  сүруі  мен  оқуы  үшін  салауатты  және  қауіпсіз 
жағдайлар  жасауға,  олардың  интеллектуалдық  және  дене  күшін 
дамытуын, адамгершілік жағынан қалыптасуын қамтамасыз етуге; 
2. Бес (алты) жасында балалардың мектепке барар алдындағы дайын
дығын  қамтамасыз  етуге,  ал  алты  (жеті)  жастан  бастап  жалпы  білім 
беретін мектепке беруге; 
3.Білім беру ұйымдарымен ынтымақтастық жасауға; балалардың оқу 
орнына баруын қамтамасыз етуге міндетті (38 бап.) 

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: