-дəріс  тақырыбы.  Атмосфералық

54

сферасына  əсер  береді. Токсикант – заттар  өсімдіктің  клеткалы  қабаттарында

адсорбцияланады, ішкі клеткаға еніп, зат алмасуын бұзады,соңыңда фотосинтез

бірден  төмендеп, демалысы  жоғарылайды. Көбіне, өсімдіктің  бұзылу  əрекеті

жапырақ  шеттерінің  қараюына, тамырлануына, солуына  əкеп  соқтырады.

Жапырақтағы  шаңның, экран  сияқты  əсері  болады, жарықтың  түсуін

төмендетеді  жəне  жылу  радиациясының  сіңірілуін  жоғарылатады. Сонымен

қатар, жапырақтың  жиырылып  қалуы  өсімдіктің  бастапқы  бұзылыс  этапын

тудырады.

Қазіргі  кезде  биоиндикация  тəжіребесіне  қажетті  əдістердің  бірі  болып

табиғи  ортаның  жағдайын  бағалау  болып  табылады. Атмосфералық  ауаның

жағдайын  бағалау  үшін, көп  жылдар  бойы  əр  зерттеулерді  пайдаланып,

қарапайым  қайың  (Pinus sylvestris L)  биоиндикаторын  қолданады. Жалпы,

техногенді өнімдермен ластанған ортаның биоиндикаторы болып табылады.Бұл

фитоиндикатор  республикамыздың  барлық  территорияларында, шөлді  жəне

ылғалды жерлер кең таралған.

Сондықтан  қарапайым  қайың, Республиканың  кез-келген  ауданында

ластану  денгейін  биоиндикациялау  үшін  қолданылатын  қарапайым  обьект

болып  табылады. Қарапайым  қайыңның  ауада  жəне  құрлықта  ластану

реакциясы  кез-келген  табиғатта  химиялық  заттармен  ластану  деңгейіне

негізделеді. Фитоиндикатор  антропогендік  жүктеу  бағасы  үшін  кез-келген

сипаттамаларды  қолданады. Кез-келген  əдебиеттерде  индикациялық  белгі

ретінде  жылдық  өсу, жапырақтың  ұзындығы  мен  генеративті  органдардың

өлшемін қолдану енгізілген.

Атмосфераның  ластану  деңгейінің  бірі  болып  қылқан  жапырақтылардың

бояуының  өзгерісі (хлороз, сарғаю), өмір  сүру  уақыты, некротикалық

дақтардың  болуын  айтамыз. Индикация  мақсаты  үшін  морфологиялық  жəне

қылқан  жапырақты  қайыңның  анатомиялық  сипаттамасы  қолдануы  мүмкін.

Қайыңның  қылқан  жапырағы  ластанған  заттың, оның  ішінде  металдың

қосылысы  аэрозоль  түрінде  жəне  жапырақтың  ауа  каналымен  бет  аумағында

диффузиялық тұту жолымен сіңіріледі.

Сонымен  қатар  қайыңның, тамырлы  жүйені  құртатын  металдар

қосылысының  қатары  үшін  биоаккумуляциялық  қасиеті  бар. Қылқан

жапырақтылар  өмір  сүру  уақытында (талдың  өсуіне  тəуелді 4-6ж) оның

бойында  аналитикалық  талдаулар  үшін  жеткілікті  микроэлементтердің

мөлшерін жинақтайды.

Ботаника  жəне  фитоөнімдер  Институтының  ИОНРК  берілгендері

бойынша, қарапайым қайың Алматы қаласын жасылдандыруда кең тараған. Ол

мəңгі  жасыл  өсімдік  болғандықтан, қаншама  жыл  өзінің  физиологиялық

активтілігін  сақтайды (2 ден 5 дейін). Қартайған  қылқан  жапырақтар  түсіп

қалады, ал олардың бұтақтарында дақтар қалып қалады.

Жұмыстарда / 2 / қала  территорияларында  жоғарғы  экологиялық

кедергілердің  көрсетілудің  апробирлі  əдісі  өндірілген, яғни  қайыңның  қылқан

жапырақтарында 

металдың 

канцентациясын 

анықтауға 

негізделген.

Фитоиндикациялық  зертеулердің  шешімдерін  байланыстыру  үшін  Алматы

55

аудандарында, метал  құрамына  химиялық  талдаулар  жүргізу  үшін, авторлар 5

талдардың  қылқан  аралас  жапырақтарын  алуды  қарастырады. Қылқан

жапырақтылардан 23 металл  тауып  алынды.Алматыны  ластаушы-металдар

болып, экологиялық  спецификалық  ретінде: Sr, Ca, V, Cr, Pb, Al, Mo, He, li

болып  табылады. Шамадан  тыс 1 –ден 11 ластау-металы  шоғырланған 44

участок бөлімі көрсетілген.

Фитоиндикация  жəне  физико-химиялық  анализді  пайдаланып,металмен

ластанған  қала  территориясын  аудандастыру  жұмыстары  жүргізілген.

Фитоиндикациялық  зерттеулердің  шешімдерімен  үлкен  ақпараттық  жəне

экологиялық негіздемелер дəлелденген.

Индикатор  обьект  ретінде  өсімдіктердің  жапырағын: ақ  қайын  жəне

қарпайым  қарақатты  қолдануға  болады. Берілген  тапсырмаларды  өңдеу  үшін

арнайы  компьютерлік  бағдарлама  өңделген, ол  жапырақтың  ассиметриясымен

коэффициентімен  моиторинг  бөлімін  жеңілдетуге  мүмкіндік  береді.

Көрсетілген тəжірибелік зерттеулерден ақ қайың мен рябинаның жапырақтары

индикаторлар болып табылады, жəне ақпаратты ластау биоиндикаторы ретінде

қолданылады

Қынаның  беті  қабаты  арқылы  оның  қабаттарына  барлық  заттар

(минералды жəне органикалық) енеді, сондықтан полютант əрекеттеріне нағыз

сезімтал  бұталы  қына  болып  табылады, яғни  таллом  ауданының  массасына

байланыстылығы  бойынша  анықталған. Қыналардың  арасында  ауадағы

химиялық  заттардың  құрамының  өзгеруіне  көбіне  сезімтал  болып  эпифиттер

болып  табылады, ол  бұтақтар  мен  талдардың  түбіне  қалыптасады.

Поллютанттар  атмосферадан  шаңмен  бірге  қынаның  қабаттарына  кіреді,

сонымен  қатар, тұнбалар  ластанған  заттармен  сіңіріліп  талдың  түбі  арқылы

жəне  бұтақтары  арқылы  өтіп  кетеді. Қыналарға  көбінесе, заттар  мен

қышқылдану  процесінің  тез  жүруі  жəне  қышқыл  ортасының  көбеюі  əсер

береді:(SO

2

),екі еселенген азот қышқылы (NO,NO

2

), фтор (HF) жəне хлорсутегі

(HCL), озон (O

3

). Көбінесе SO

2

əрекеті– кең  тараған  ластаушы  процесс, кез

келген күкірт құрамдас отынды жағу өнімі болып табылады.

Эпифитті  қыналардың  реакциясы (Лавриенко, Трасс  Х.Х 1999ж) мұнай

өндіру  заводында  ауа  ортасының  жағдайына  байланысты  құрылымның

өзгерісін бақылауға қолданылады.

Ауаның  ластану  дəрежесін микроскопиялық  балдырлардың  көмегімен

анықтауға  болады. Ауаның  сынамасын  арнайы  дистилденген  су  сіңіргіштер

арқылы  өткізіп  алады. Балдырдың  тест  обьектісі Chlorella vulgaris Beujer

Synechostis aquatilis sauv болады. Тест функциясы – бақылауда жəне тəжірибеде

суспензия  тығыздығының  оптикалық  өзгерісі  болып  табылады. Шешімдердің

есебін нақтылық шкаласы бойынша көрсетуге болады.

Атмосфералық  ауаның  индикаторлары  көбелек  құртының  жұмыртқалары

(Neodiprion sertifer) болып  табылады. Стадницковтың  Г.В  көрсеткіштері

бойынша, мазут  отының  қолданатын  завод  аймағындағы  парктен  жиналған

қайыңның  жапырақтарын  көбелек  құрттарына  бергенде  олар  жеуден  бас

тартқан.

56

Экожүйенің индикаторы кемірушілер де болуы мүмкін. 1995-2000 жылдар

аралығындағы  зерттеулерде «Азот» бірлестігіне (Днепродзержинк  қаласы)

жақын  ауа  бассейнінің  экологиялық  жағдайы  қауіпті  екенін  көрсетті (Земляна

А.А, Суворкин  М.Ю. т.б. 2001ж). Ауа  бассейнінің  интенсивті  ластануы

химиялық өндірістің шығарындыларымен байланысты өте қауіпті экологиялық

жағдайды тудырады. Омыртқалы жануарлардың 30% түрі сирек жəне жойылып

кеткен статусынан тұрады. Зерттеулердің  көбінесе  массалы  жəне кең таралған

обьект  түрлеріне  кемірушілердің  түрлері  сарытамақты  тышқан, сарғыш  дала

тышқаны  жатады. Морфометриялық  индикаторлардың  параметрлерін  өлшеу

əдістері  В.ЛБулаховтың. С.С Шварцтың əдістерімен жүзеге асырылған. Ластау

көзі жақын орналасқан жердегі ауаның аммиакпен ластануы 32-48 есе жоғары,

азот  тотығымен  ластануы 24-31 есе  жоғары.Өте  күшті  ластану  кезінде

сарытамақты  тышқанның  саны  орта  есеппен 8 есе,дала  тышқанының  саны 5

есеге кеміген.

Жануарлар  санының  өзгеруі,  ереже  бойынша,морфофизиологиялық

өзгерістермен бірге жүреді.Ең алдымен ластану кезінде жануарлардың массасы

мен көлемі өзгереді.Мысалы, сарытамақты тышқан 9% -ке ,дала тышқаны 8% -

ке өзгереді.Денесінің ұзындығы, құйрығының ұзындығы, құлағы мен тұяғының

ұзындығының  қатынастары  сарытамақ  тышқанда 19%-ке, дала  тышқанында

14%-ке дейін үлкейеді.

Өте  қатты  ластану  кезіндегі  дене  массасы  мен  көлемінің  кішірейуі  зат

алмасудың  жоғары деңгейде болғандығын көрсетеді.

Ластану  деңгейінің  жоғарылауымен  бірге  жүрек, бауыр, бүйректің

өлшемдері  ұлғаяды. Сарғыш  дала  тышқанының  жүрегі 16%, сарытамақты

тышқанның жүрегі 19% ұлғаяды.Ластанған аумақты мекендейтін сарғыш еркек

дала тышқанының бауыры  25%-ке, ал сарытамақты тышқандікі 30,7% ұлғаяды.

Бүйректері 6% жəне 14%, бүйрек  бездері 20%-120% ұлғаяды.Көрсетілген

морфофизиологиялық  индикаторлардың  ұлғаюы  метаболитикалық  процестің

интенсивтілігінің жоғарылағанын көрсетеді.

Тірі  организмдердің  атмосфералық  ауа  жағдайына  бейімделуі  жүреді,

сондықтан  мүшелердің  ролі  жоғарылайды, яғни  организмнен  ластау

ингредиенттерінің  шығуына  жауап  береді. Ластану  ингредиенттерін  тазарту

деңгейі  мүшелердің  мөлшеріне, тазартуға (бүйрек, бауыр), қанайналу

интенсивтілігіне (жүрек, бүйрек  безі) жəне  көлеміне  тəуелді  болады. Бүйрек

безінің  ұлғаюы  стресс  жағдайындағы  организмнің  регуляция  деңгейінің

жоғарылағанын  көрсетеді. Күшті  ластану  кезінде  өкпенің  салмағы  керсінше,

төмендейді  сарғыш  дала  тышқаны 22%, ал  сарытамақты  тышқандікі 18%.

Өкпенің төмендеуі – демалу арқылы зиянды заттардың келіп түспеуіне, стресті

жағдайға, организмнің бейімделу  процесіне ұмтылғанын көрсетеді.

Пластикалық  жəне  интерьерлы  морфофизиологиялық  индикаторлардың

өзгеру бағыты  əртүрлі топтарда  бірдей. Ол əртүрлі организмдерде бір бағытта

жүріп  өтуіне  негізделген. Жүріп  өткен  өзгерістер  ұрғашыға  қарағанда, еркек

түрлерінде  интенсивтілігі  үлкен, яғни  репродуктивті  цикл  периодында

метаболикалық процестің ұлғайғанын көрсетеді.

57

Сондықтан, азот  қышқылымен  жəне  аммиакпен  ластанған  ауадағы

кемірушілердің зат алмасу процесінің интенсификациясы аз мөлшерде өзгереді,

яғни  дене  салмағының  жəне  өкпенің  төмендеуімен, жүрек, бауыр, бүйректің

ұлғаюымен  жүреді. Метаболикалық  процестің  жоғарылауы  ластанған  ортаға

бейімделуі  ретінде қарастырылуы қажет.

Негізгі əдебиеттер: 1[51-61], 2[100-117],3[229-231]

Қосымша əдебиеттер: 1[17-23], 2[257-272], 3[21-23]

Бақылау сұрақтары:

1. Қарапайым  қайың  атмосфералық  ауа  биоиндикаторы  ретінде  неге

қолданылады?

2. Қыналар  ортаны  физико-химиялық  параметрлердің  өзгерісіне  сезімтал

биоиндикаторлар

3. Сүтқоректілердің 

өкілі –кемірушілер 

экожүйе 

жағдайының

индикаторлары.

4. Ластану  кезінде  жануарлардың  морфофизиологиялық  əрекеттердің

өзгеруі.

5.    Сүтқоректілердің құрамы жəне саны арқылы ауа тазалығын анықтау.

12-дəріс  тақырыбы. Гидроəкожүйенің  биоиндикаторлары  мен

биоиндикациясы.

Адамзат  тіршілігі  өмірге  қажетті  табиғи  ресурстарсыз, сусыз  өмір  сүруі

мүмкін  емес. Су  бірегей  қасиеттерімен  ерекшеленеді  жəне  де  жердегі  барлық

қажетті  тіршілік  формаларын  сақтау  үшін  өте  қажет. Адамзат  алдында  судың

жетіспеу қаупі төніп тұр. Мысалы  дамыған Батыс елдерінде  бұл  қауіп – қатер

басталған. Бүкіл  дүние  жүзі  бойынша  өнеркəсіптік  жəне  тұрмыстық  сумен

жабдықтауда  тұщы  судың  600 куб – км  шығындалады. Оның  ішінде  тек 150

куб  км  су  қайтып  келмейді, ал  қалған  ластанған  ағынды  су  қайтадан  өзендер

мен су қоймаларына түседі, адамзат өміріне қажетсіз болып қалады.

Су дағдарысы адамзатқа тек қана судың жетіспеушілігінен емес, өнеркəсіп

орындары  өзінің  жоспарланбаған  іс-əрекеттері  арқылыкең  көлемде  суды

ластауынан болып  отыр.Су сапасы  жағдайының бағалануы  өте  өзекті  мəселе.

Судың  құрамын  анықтауда  көптеген  физико – химиялық  əдістер  бар  жəне  де

арнайы аспаптар қолданылады. Бұл əдістер көп еңбекті қажет етеді жəне бағалы

болып  келеді. Сондықтан  əртүрлі  су  қоймаларында  су  сапасын  бағалауда

биоиндикация  əдісі  кеңінен  қолданылады. Судың  биоиндикациялық  əдісінің

əртүрлері  бар, бірақ  та  олардың  жоғары  сезімталдылығы, əмбебаптылығы,

қолайлылығы, көрнектілік  жəне  қарапайымдылық  сипаттамалары  бола

бермейді..

Су – табиғаттағы  кең  таралған  қосылыс, бірақ  та  бірыңғай  таза

болмайды..Табиғи  суда  көптеген  ерітілген  заттар  бар. Олар – тұздар, сілтілер,

қышқылдар, газдар (көмірқышқылды  газ, азот, оттегі, күкіртсутек), өндірістік

қалдықтар  жəне  минералды  жəне  органикалық  заттардың  ерітілмеген  бөлігі.

Судың  қасиеті оның  ішіндегі  құрамы мен  сапасына  байланысты.. Ең таза су –

58

жаңбыр  суы, бірақ  та  оның  құрамында  əртүрлі  қосылыстар  жəне  ерітілген

заттар бар (50 мг/л дейін).

Табиғи қоймадағы судың тазалығын ондағы жануарлардың  көпшілігімен,

алуантүрлілігімен 

бағалауға 

болады. Таза 

су

қоймаларында

моллюскалар,(личинки, веснянок, поденок  жəне  виспохрылки) қоныстанған.

Олар ластануға шыдай алмағандықтан ағынды су, су қоймасына құйылған бетте

жоғалып  кетеді.Қатты  ластанған  су  қоймаларында (есекқұрттар) бокопловы,

личинки мошен (мокрецов), двустворчатые молюскишорвки, битинки, лужанки

стрекоз  жəне  пиявкалар  қоныстанған. Қатты  ластанған  су  қоймаларында

молощетинковые кольчецы (трубочники), личинки комара – звонца (мотыли) и

ильной мухи (крыски) қоныстанған.

Органикалық ағындармен  ластанған су қоймаларын сапробты дейді (грек

тілінен «сапрос» - шіріген  деген  мағынада). Судың  органикалық  заттарымен

ластану  деңгейі  бойынша  су  қоймалары  полисопробты, мезосопробты (олар

альфа – мезосапробты) жəне олигосапробты болып классификацияланады.

Су  қоймасының  полисапробты  зонасында  органикалық  заттар  көп  те,

оттегі аз. Бұл жерде ақуыз бен көмірсутегінің ыдырауы жүреді. Мезосапробты

зонада  бұзылмаған  ақуыз  жоқ , күкіртсутегі, көмірсутегі  диоксиді  жəне  оттегі

мұнда  да  бар. Органикалық  заттардың  минерализациялануы  жүреді. Альфа

жəне  бета  мезасапробты  зоналарында – біршама  айырмашылықтар  бар.Альфа

мезосапробты  зона  органикалық  заттар  мен  өте  қатты  ластанған,онда  аммиак

жəне  амин  қосылыстары  көп  те,оттегі  аз. Бета – мезосапробты  зонада

органикалық  ластану  аз, амммиактан  басқа,қышқылдану  өнімдері – азот  жəне

азотты  қышқылдар  бар, оттегі  көп. Олигосапробты  зонада  ерітілген

органикалық заттар жоқ, оттегі көп,суы таза.

Жоғары  сатылы  су  өсімдіктері  сулы  экожүйенің  ортасын  құрайтын

ажырамас  бөлігі. Өйткені  олар  автотрофты  организмдерге  жататындықтан,

фотосинтез нəтижесінде, қоректік заттар бөліп отырады.

Сондықтан  су  өсімдіктері  гидроэкожүйе  функциясында  басты  роль

атқарып  көбінесе  биотопты  бірлестіктердің  құрылымын  түзейді.Су  алмасуы

баяу  болатын  су  қоймалар  мен  көлдерде  өзендермен  салыстырғанда  су

өсімдіктері  кең  таралған  жəне  олардың  əр  түрлілігі  мен  өсімдік  көрсеткіштері

де анағұрлым жоғары.

Кіші көлдер жағасындағы суаралық немесе сулы өсімдіктердің интенсивті

дамуы-құрамы  өсімдіктерден  тұратын, су  бетінде  жүзіп  жүретін «қоймалжың

жағалау» деп  аталатын  құрылым  түзеді. Бұл  құрылым  судың  биофильтр

қызметін  атқарып,бірінші  орында  қаздарға  жəне  басқа  да  құстарға

жұмыртқалау  орны  болып  табылады.Су  өсімдіктерінің  өз  бойына  əр  түрлі

заттар  концентрациясын  жинап  алу  қасиетін  қоршаған  ортаның  мониторингі

мен  бақылау  жүйесінде  қолдануға  мүмкіндік  болады.Су  мен  су  қоймалардың

сапасын  жүйелеуде  гидрофиттердің  ролі  үлкен.Гидрофиттер  мекендеу

ортасындағы өзгерістерді, гидрофизикалық жəне гидрохимиялық көрсеткіштер

– температураның, мөлдірлігінің , қышқылдылығының, судың  химиялық

59

құрамы  мен  тұздығын,биогендік  заттармен  қамтамасыз  етілу  өзгерістерін  тез

сезеді

Гидрофиттер  химиялық  элементтердің  сіңірілген  концентрациясы

бойынша  сипатталынады.Еркін  жүзетін  гидрофиттер ( балық  оты, субояғыш,

үштік бөлгіш,көптамырлы т.б.) судан минералдық қоректену элементтін алады,

сондықтан  химиялық  элементтердің  шоғырлану  интенсивтілігі  сол

элементтердің  концентрациясына, рН  ортасына  тəуелді. Су  өсімдіктерінің

жоғары 

сіңіру 

қабілеттілігі 

оларды 

антропогендік 

химиялық

ауыртпашылықтардың сапалық жəне сандық көрсеткіштерін анықтайтын нақты

тест  объект  ретінде  пайдалануға  мүмкіндік  мүмкіндік  береді.Жүзгіш

жапырақты  тамырланған  гидрофиттер, су  массасына  қарағанда, донналық

тұнбалардан  химииялық  элементтерің  көп  бөлігін  алады. Тамырлы  жүйе  мен

тамырдан  жапыраққа  активті  транспорттың  дамуы  химиялық  жүктемені

анықтау  үшін  қолдануға  мүмкіндік  береді. Өсімдіктің  бір  түрі  өз  денесінде

химиялық  элементтерді  неғұрлым  көп  жинаса, соғұрлым  суда  сол  элемент

өсімдіктер үшін оңай табылады.

Бірінші  кезекте, биогенді  жүктемелер  индикациясы  үшін  судың  бетінде

калқып  жүзетіндерді  қолдану  ұсынылады, сондай  - ақ  суға  жүктелген

гидрофитттерге: балық  кіші  оты, қарапайым  субояғыш, канада  элодейясы,

жасыл – күлгінді  ( рогалистник) мүйізжапырақ жатады.

Антропогенді жүктемелерді сезетін гидроэкожүүйе үшін су өсімдіктерінің

биогенді  заттарды  сіңіру  қабілеті  үлкен  маңызға  ие.Гидрофиттер 1кг  құрғақ

затта 50г  азот,3г  фосфор, 45г  кальций  заттарын  аккумуляциялайды.Биогенді

элеметттер өсімдіктердің жапырақтары мен генеративті мүшелерінде жиналып

өсімдіктердің биіктігін анықтайды.

Су экожүйесінің ауыр жəне басқа металдармен ластану деңгейін  спектрлі

анализ  тəсілімен  құрғақ – ауалы  массада  су  өсімдіктерінің  құрамын  анықтау

арқылы 

жүргізіледі..Гидрофиттердің 

шоғырландыру  мүмкіншілігінің

тəжірибелі  оқу  жəне  шешімдерді  сəйкестіру  анализі, сондай – ақ  əр  типті  су

қоймаларында  əр  түрлі  өсімдіктердің түрлерінде  металдың  құрамын  анықтау,

гидрофитте  ауыр  металдың  мөлшері  келесі  жайларды  көрсетеді: жоғары

сатылы сулы өсімдіктер  макро ғана  емес,микроэлементтерде, тұздар мен  ауыр

металдарды  өз  бойына  шоғырландырады.Шаянтəрізділерді  əр  түрлі  су

жүйесінде  биоиндикатор  жəне  биомонитор  ретінде  қолданады. Олар  əр  түрлі

ортада, оның  ішінде  теңізде,құрлық  экожүйесінде  таралған. Тұщы  су  жүйесін

зерттеуде 

шаянтəрізділердің

ішінен 

биоиндикатор 

ретінде

амфиподтар,изоподамдар,кладоцерамдар ( Schulz, Dahl and Greenberg, 1990 )

қолданылады. 1992 жылдың  өзінде  ағылшындардың 5 өзенінде  Gammarus

pulex-тің  популяциялық сипаттамалары зерттелген.

Əр түрлі өзендерде популяция түріндегі тіршілік ерекшеленеді.

Ластануға  шыдамды  неозойлық  түрлер  экологиялық

қуыстарды

толтырған.Бұның  өзі  Рейн  өзеніндегі Gammаrus fossarum пайда  болуына

себепкер  болады.Рейн  көліне.Бұл  зерттеулер  Балтық  теңізі  үшін  индикатор

ретінде шаянтəрізділерді Balanus improvisus қолдану ұсынылады. Зерттеушілер

60

( Meijering 1999 ). Gammarus pulex ластануға көбіне берік, рН төмен мөлшеріне

жəне  оттегінің  жетіспеушілігіне  беру  екендігін  дəлелдеді. Asellus aquaticus

толерант  жоғарлауымен  ластануға  əсер  бере  қоймай, сондай – ақ  өмірде

стратегияның өзгерісіне де əсер етеді.

Европада Gammorus pulex  жəне Assellus aguaticus кең түрде  тараған, бұл

түрлері  сонымен  қатар  судың  сапасын  бағалау  үшін  де  қажет  болады. Asselus

aguaticus судың  төменгі  бөлігінде  кездеседі, Gammorus pulex жоғарғы

қабатында. Ластануға берік жəне гипокситі шартымен Assellus aguaticus жүйеде

əсер  береді, бұл  кезде Gammorus оттегінің  қажетті  мөлщеріне  құрайтын

ластанған жүйеде  мекендейді. Ерітілген  оттегінің  жəне аммониі  концентрация

сы абиотикалық факторлар болып  табылыды, олар су экожүйесінде изоподпен

амфиподтың таралуын анықтайды. Assellus aquaticus mысалы, гипоксияға 5 рет

тұрақты жəне аммонияға Gammorus pulex ке қараған да 2 рет берік болады.

Mecahon екі  көлді  жүйедегі ( аммонидің  ұлғаюы, ерітілген  оттегінің

төмендеуі ) фермадағы ластануға ықпал еткен. Gammorus pulex ас ( пищевая ).

Көлемі  аммонияның  əрекетінен  кейін  төмендейді, бірақта  жүктеуден  кейін

қайта  орнына  келеді. Сонымен  қатар, аммонидің  жəне  гипоксидің  жоғарлауы

кезінде репродуктивті жүрісінде бұзылыстар байқалған.

Бентосты  шаянтəрізді  форманың  əр  түрлігі  ионды  құрылымның

биоиндикаторы  ретінде, физикалық  шама  жəне  тұзшы  экожүйе  ортасында

қажеттілігі ретінде қолданады. Потенциалды биоиндикатор ретінде острокодты

қолдану  солтүстік  Францияда Milhau зерттелген. Острокодты  соңғы  үш  жүз

жылдықта  Арал  теңізінің  тұздлығы  жоғарлау  идикатор  ретінде  зерттеген.

Boomer oстрокодтың 11 түрінен  яғни 1960 жылы  теңізде  мекендеген, қазіргі

кезде тек бір түрі ғана қалған.

 Статистикалық 

əдістің 

көмегімен 

жауаппен 

əсер 

арасындағы

корреляцияны  тауып  алуға  болады. Mulliss Gammorus pulex жəне Asselus

aqaticus зерттеген, ластанған  жəне  ластанбаған  бөлімдерде 36 күн, екі  түрмен

ауыр  металдың  био  жиналуы  мен  өлуін  өлшеген. Сонымен  қатар  əр  түрлі

химиялық  жəне  гидрологиялық  сипаттамалармен  өлшенген. Өлімге  əсер

беретін  айнымалылар  - көп  өлшемді  статистикалық  əдістермен  бағаланған.

Gammorus pultex өлімі  амоний  концентрациясына  мысалы: цинкке, Assellus

aquaticus өліміне  кадмий  концентрациясы  əсер  береді. Анализдің  шешімінде

кейбір  тəуелділік  теңдеулері  көрсетілген. Maltby Asselus aqaticus толетарлық

жоғары  ластануына  тікелей  əсер  бере  қоймай, сонымен  қатар  өмірлік

стратегияны да өзгертеді.

Шаянтəріздестер  күшті  ауыр  металдардың  биоаккумулторлары  болып

табылады. Amyot Gammorus fasciatus-ты 

шаянтəрізділердің 

əр

түрліоргандарында металдардың таралуын оқу үшін қолданды. Cd жəне Cu көп

емес  концентрациясы  гепатопанкреасаде  тауып  алған, ал Mn жəне Ni

концентрациясын  тоқ  ішкте  тапқан. Ал Zn үшін  тұрақты  концентрацияны

барлық органдарда көрсетілген.

 Pb көбіне бөлігі экзоскелетпен байланысты болды. Тазарту кезінде денеде

концентрацияар Cd, Cu, Zn өзгермейді,  Pb сапасы  да  төмендегенде. Сонымен

61

қатар, тоқ ішектің құрамы Cr, Fe, Mn, Ni, жəне  Pb концентрациясына əсер етті.

Метал концентрациясының дефекациясынан кейін өзгермейді жəне тоқ ішектің

құрамын биомониторинг зерттеулерде қолдануға болмайды.

Suedel – су  фазасында Ceriodaphnia dubia ( Cladocera ) Daphnia magna (

Cladocera ) жəне  Hyalella azteca ( Amphipoda ) мыстың  əсерін  оқыған.

Организмдер қанша уақыт аралығында статикалық жүйеге əсерін тигізген ( 14

күн ). Сезімталдық  келесі  қатармен  өседі. С. dubia  › O. magna ›H. azteka. H.

azteka жағдайында оның биіктеуі мен өлімі тестінің ұзартылу кезінде көбейеді.

Ластанған 

мыспен 

тестіде, өсуіне 

əсері, өліміне 

судағы 

мыс

концентрациясымен 

қолданған. Ауыр 

металдар 

сонымен 

қатар,

шаянтəрізділердің  өсуіне  астық  активтілікке  əсер  береді. Осы  тəжірибелі

топтарда Gammarus pulex метал  құрамдас,  нөлдердің  кез – келген  бөлігінде

араласқан. Cammarus pulex астық  нормасы  марганец  пен  темірдің

жинақталуына  байланысты. Тəжірибелік  жағдайда, темір  астық  норма

Gammarus pulex  төмендетеді, сонымен  қоса  марганец  қосымша  эфектіден

тұраған. Көлдің  кез – келген  бөлігінде  организм  топтарының  арасында

сезімталдық  ерекшелігі  пайда  болған. Бұдан  келесі  тұжырым  жасалған,

ластанған  жерде  пайда  болған  жануар  лар  металдарға  үлкен  толеранттығын

дамытқан. Жануарлар арасында жасушалы деңгейде көбіне,индикаторлы мəнді

болып  дафний  орын  алады. Қарапайым  басқа  топтардың  алдында  қасиетті

болады, өйткені  кез – келген  ортада  олардың  бөлінуі  мен  көзқарасты

жағдайлары нақты. Олар сыртқы ортада өзгерістерге жоғары сезімталдығымен

жəне 

осы 

өзгерістерде 

қарастыратын  реакцияланған 

сақтылығымен

ерекшеленеді. Жылдам  көбейеді  жəне  үлкен  өлщемде  болады. Осындай

дафнийдің  ерекшеліктерін  қолдана  отырып, сулы  ортадағы  лай  қабатының

нақты деңгейін анықтауға болады.

Дафнилер  баяу  ағып  өтетін  су  қоймаларында  мекендейді. Олар  мезолай

қабатты түрде болады жəне суда 6% дейін тұздалуын тасымалдайды. Табиғатта

жаз  уақыттарында, ал  лабороторияда  жағымды  жағдайларда  жыл  бойы

дафнилер  ұрықтандырусыз  көбейеді. Өмір  сүру  жағдайлардың  бірден  өзгеріс

кезінде ( тағамдарддың жетіспеушілігі , температураның төмендеуі т.б.) дафний

популяциясында  дафний  ұрғашылары  пайда  болып  көбеюге  ауысады  яғни

ұрықтандырылғаннан  кейін « қысқы  жұмыртқаларын » ( 1 – 2 шт ) су

қоймасының түбіне қалдырады.

Балықшы  Марсель  тұтқы ( карп ) балығын  тазартылған  судың  сапасын

анықтау  үшін  ерекше  ой  тапты, яғни  барлық  Франция  бойынша  ауыз  суын

тазарту  бойынша 20 станцияларында  жетістікпен  қолданады. Ауыз  суының «

индикаторы » ретінде  форельдің  орнына  зерттеушілер  əдісті  қолданды, яғни

жылы  суға  тез  үйренетін  жəне  ластануға  сезімтал  боп  келетін  тұтқыны

қолданып  көрді. Балықтар  аквариумде  тазартылған  суда  өмір  сүреді, олардың

жүрісі  бойынша  сапасын  бақылауға  болады. Егер  балықтар  өздері  нің

қозғалысын баяулатса онда ғалымдар үрейленеді.

 Негізгі əдебиеттер: 1[242 – 244 ], 2[187 – 196 ], 3[ 231 – 233 ],

 Қосымша əдебиеттер: 1[17 – 33 ], 2[202 – 221 ], 3[24 – 29 ],

62

Бақылау сұрақтары:

  1. Су экожүйесіндегі қандай индикаторлы өсімдіктер түрін білесіз?

  2. Су экожүйесінде қандай индикаторлы жануарлар түрін білесіз?

  3. Ауыр металдарда биоккумулятор түріндегі шаянтəрізділер.

  

4.  Тұзшы 

гидрожүйесінде 

биоиндикатор 

түріндегі 

қандай

шаянтəрізділерді қолдануға болады?

  

5.  Гидрожүйеде  шаянтəрізді  индикаторлардың  түрі  жəне  оттегінің

жетіспеушілігі.

жүктеу/скачать 0,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: