Қазақстан республикасы білім және ғылым

1 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ 
МИНИСТРЛІГІ 
 
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 
УНИВЕРСИТЕТІ 
 
 
 
 
 
 
 
Б.Ш.Қожекеева 
 
XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінің 
тарихы:  зар заман әдебиеті 
Оқу құралы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Қыздар университеті» баспасы 
Алматы, 2013 

2 
 
УДК 821.512.122.0 
ББК 83.3(5Қаз) 
Қ 56 
 
 Баспаға Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық 
университетінің Редакциялық баспа  кеңесі мақұлдап ұсынған 
 
 
Пікір жазғандар:  
А.Жүсіпова – фил. ғыл. канд., доцент; 
К.Әбдіқалық – фил. ғыл. канд., доцент 
 
 
Қ 56.      Қожекеева Б.Ш. XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінің 
тарихы:  Зар  заман  әдебиеті:  оқу  құралы./  Б.Ш.Қожекеева. 
Алматы: «Қыздар университеті» баспасы, 2013. − 145 бет. 
 
ISBN 978-601-224-487-8
   
 
 
Оқу  құралы    ХІХ  ғасырдағы  әдебиеттану  ғылымындағы 
Ресей империясының отаршылдық саясаты туғызған бағыт «Зар 
заман»  поэзиясы  туралы.  Зар  заман  дәуірі  әдебиетінің  аса  көр-
некті  өкілдері  мұрасына    және  қазіргі  кезеңдегі  зерттелу  жағ-
дайына назар аударады.  
Кітап әдебиет саласын зерттеуші мамандарға, жоғары оқу 
орындарының  студенттері  мен  ізденуші-аспиранттарға,  магис-
транттарға және көпшілік оқырман қауымға арналған.  
   
 
УДК 821.512.122.0 
                                                                          ББК 83.3(5Қаз) 
ISBN
 978-601-224-487-8
   
                                            
 
                                                          © Б.Ш.Қожекеева., 2013  
                                                    © «Қыздар университеті» баспасы,2013
 

3 
 
КІРІСПЕ 
 
Қазақ тарихымен біте қайнасып бірге келе жатқан төл әде-
биетіміздің өзіндік тарихы, жүріп өткен жолы бар. Әр кезеңдегі 
өмір  сүрген  ақын-жазушылар  еңбектерін  өз  дәуірі  тұрғысынан 
алып  қарастырсақ  сол  заманның  бет-бейнесі  көрініс  береді. 
Себебі,  қандай  ақын  не  жазушы,  қаламгер  болмасын  қоғамда 
өмірге келеді, сол қоғамда біте қайнасып өмір кешеді және сол 
ортаның барлық мәселелеріне ат салысады, қандай да бір қиын-
шылықтарды өз басына түскен нәубеттей қабылдап, шығар жол-
ды іздеп сарсылады. Заман бейнесі, уақыт талабынан туындаған 
көптеген  саяси  және  әлеуметтік  мәселелер  олардың  шығарма-
лары  арқылы  бізге  беріледі.  Жетпіс  жылдан  аса  өмір  сүрген 
кеңестік дәуір тұсында әдеби жәдігерлеріміздің бір жақты баға-
ланғаны белгілі. Елімізді бодандық қыспағында ұстаған тотали-
тарлық жүйенің сыңаржақ саясатының қылбұрауы рухани қазы-
наларымызды  толық  игеруге  мүмкіндік  бермеді.  Мызғымас 
Одаққа  айналған  кеңестік  дәуір  тұсында  таптық,  атеистік  ком-
мунистік  идеология  әдебиетке  де  өз  үстемдігін  жүргізіп  бақты. 
Соның салдарынан қазақ әдебиетінің көптеген көрнекті өкілдері 
ұзақ  уақыт  бойы  қудаланып,  олардың  асыл  туындылары  халық 
игілігіне қызмет ету мүмкіндігіне ие бола алмады.  
Әдеби жәдігерлерімізге көз жүгіртетін болсақ, сөз қадірін 
түсінген, асыл сөздің мәйегін теріп сөйлеген көркем сөз шебер-
леріне  кездесеміз.  Сөздің  құдіретін  түсінген  ақындар,  өмірден 
көрген-білгендерін  өз  замандастарына  қарата  айтумен  бірге, 
кейінгі  ұрпаққа  аманат  етіп  отырды.    Қай  дәуір  әдебиетін  ал-
саңыз  да  тұнып  тұрған  тәрбиелік-тәлімдік  дүниеге  кезігеміз.  
Осының  өзі  қазақ  ақындарын  жеке  бастың  күйі  емес,  көптің 
мұңы  мен  зары  толғантқанын  аңғартады.  Аталы  сөзге  тоқтаған 
халық  көп  атынан  сөйлей  білген  шешендерін  қадірлей  білді. 
Сондықтан да  би-шешендердің  дуалы аузынан шыққан өсиет-
тер  атадан-балаға  жетіп  отырды.  Осылайша  кеңестік  дәуірде 
белгілі  мақсатпен  жүргізілген  саясаттың  өзі  қазақ  халқының 
ғасырдан-ғасырға,  атадан-балаға  мирас  болып  қалған  мол  мұ-
расын жасыра алмады.  

4 
 
  Қазақ  халқының  сан  ғасырлардан  арман  еткен  тәуелсіз-
дігіне  бүгінгі  күні  қол  жетіп  отыр.  «Мың  өліп,  мың  тірілген» 
қазақ  елінің  тарихына  көз  жүгіртетін  болсақ,  қасіретке  толы 
оқиғалар жетерлік. Ал соның бәрі әр дәуірде өмір сүрген ақын-
жазушылардың шығармаларынан орын алды.  Қай дәуірдің әде-
биетін алсаңыз  да,  сол дәуірдің көркем шындығына  қаныға  тү-
сесіз.  Осы  тұрғыдан  алып  қарағанда  бүгінгі  тәуелсіздік  тұ-
сындағы  ұлттық  әдебиеттану  ғылымының  алдында  тұрған 
міндет  сан  алуан.  Солардың  бірі  –  тарих  қойнауына  кірген  өт-
кенімізге  үңіліп, бүгінгі егеменді елдің сын көзімен қарай оты-
рып, рухани жауһарларымызды ой елегінен өткізу болса, екінші 
сала
 
–
 
жоғымызды
 
түгендеу, барымызды бағамдау.Қ.Алпысбаевтың:
  
«Әдебиеттің ілгерілеуі де, өсуі де халықтың өткеніне көркемдік 
байыптау,  қорытындылау  жасау  арқылы  болады.  Қазіргі  өмір 
мен өткен заманның арасындағы байланыс, сабақтастықтың та-
рихи тақырыпты игеру нәтижесінде ғана ашылмақ. Халық өткен 
тарихын толық зерттеп, ондағы кемшіліктерін тиісті қорытынды 
шығармай  тұрып,  рухани  дамуда  үнемі  жетістікке  жетуі  неғай-
был»  [1,  Б.  232],  –  деген  пікіріне  сүйенетін  болсақ,  ақын  шы-
ғармаларын  зерттеу  арқылы  біз  сол  тұстағы  тарихпен  жақыны-
рақ  танысамыз.  Себебі,  кез-келген  ақын  өз  заманының  жыр-
шысы  болатындығы  тарихтан  мәлім.  Қазақ  әдебиетіндегі  «Зар 
заман»  тіркесін  М.Әуезов  отаршылдық  дәуірдегі  ақындардың 
еңбектеріне сай термин ретінде  қолданғаны белгілі. «Зар заман» 
атауы  –  XIX  ғасырда  өмір  сүрген  Шортанбай  ақынның  заман 
халіне  айтқан  бір  өлеңінің  аты.  Шортанбайдың  өлеңі  ілгергі, 
соңғы  ақындардың  барлық  күй,  сарынын  бір  арнаға  тұтас-
тырғандай  жиынды  өлең  болғандықтан,  бүкіл  бір  дәуірде  бір 
сарынмен  өлең  айтқан  ақындардың  барлығына  «зар  заман» 
ақындары  деген  ат  қойдық»  [2,192],  –  деген  М.Әуезов  сөзі  ар-
қылы  әдебиеттану  ғылымында  «зар  заман»  ұғымы  қалыптасты. 
М.Әуезов  бұл  ағымға  XIX  ғасырда  болған  ақындардың  бәрі 
кіретінін айтады. 
Міне, осы бағытты, осы ұстанымды өз еңбегіміздің темір-
қазығы  етіп  ала  отырып  зар  заман  ақындарының  шығармашы-
лығына тоқталуды жөн санадық. 

5 
 
Зар заман әдебиеті түрен түспеген тың дүние емес, осыған 
дейін де көптеген ғалымдар тарапынан зерттеліп жүр, дегенмен 
зар  заман  әдебиетінің  соңғы  өкілі  саналып  жүрген  Асан 
Барманбекұлы мұрасын осы жолдардың авторының зерттеуінде 
көрсете  отырып  («Асан  Барманбекұлының шығармашылық  мұ-
расы: ғыл. канд. ...дисс. –
 
Алматы, 2010. – 137 б.) оқу құралын 
толықтырып, оқырмандар назарына ұсынуды жөн көрдік.  
Еліміз  егемендігін  алып,  тәуелсіздікке  қолымыз  жеткен-
дігінің  белгісіндей  болып  мәлім  және  беймәлім  ақындарымыз-
дың  шығармалары  да  еркіндікке  шығып  толыққанды  зерттеле 
бастады. Бүгінгі таңда XІX ғасырдағы қазақ  әдебиетінің  Дулат 
Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір 
Кердері,  Базар  Оңдасұлы,  Асан  Барманбекұлы,  Нарманбет 
Орманбетұлы  сынды  көрнекті  өкілдерінің  әдеби  мұралары 
жаңаша  пайымдалды.  Аталған  көркем  сөз  шеберлерінің  ақын-
дық  қуатын  анықтаған,  шығармаларының  тіл  айшығын  зертте-
ген, көркемдік қырларын жан-жақты сараптаған ғылыми-зерттеу 
еңбектер  ұлттық  әдебиеттану  ғылымының  қоржынын  толтыру 
үстінде.  
Зар заман әдебиетінің айтулы  өкілі Шортанбай шығарма-
ларын талдаған Т.Нұртазиннің [3] Қазақ әдебиетінің тарихының 
кезеңдеріне  және  оның  айтулы  өкілдеріне  тоқталған 
Х.Сүйіншәлиевтің [4], ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тура-
лы С. Дәуітұлының [5], ақындар шығармашылығын жинақтаған 
«Ай, заман-ай, заман-ай. (бес ғасыр жырлайды) жинағының [6], 
зар  заман  ақындары  жөніндегі  Б.Омарұлының  [7],  қазақ  әде-
биетін  дәуірлеу  мәселесіне  қатысты  М.Мырзахметовтың              
[8,Б.190],  зар  заман  өкілдері  шығармаларын  зерделеген               
Қ.Сыдықұлының[9]  ұлттық  әдебиеттің  көркемдік  ізденістерін 
зерттеген  М.Жолдасбековтің  [10],  Зар  заман  ағымын    және 
Шортанбай 
мұрасын 
зерттеген 
Қ.Мәдібаеваның 
[11], 
Жамбылдың айналасындағы айтылмай жүрген Жетісу ақындары 
туралы С.Медеубекұлының [12] еңбектерінің
 атқарар рөлі өте зор.  
Зар  заман  әдебиеті  өкілдерінің  шығармаларын  баспаға 
әзірлеуде, ғылыми зерттеу жұмыстары үшін материалдар жина-
ғанда    М.Әуезов  атындағы  Әдебиет  және  өнер  институтының 

6 
 
қолжазба қорындағы қолжазбалардың тигізер көмегі көп болды. 
Осы  мұрағаттағы  сақталған  және  аталмыш  институт  ұйымдас-
тырған экспедициялар нәтижесінде бірсыпыра дүниелер жинақ-
талған. Бұл мұрағаттардың барлығын да оқу құралын (Б.Қ) жазу 
барысында қажет жерінде керегімізге пайдаланып отырдық.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

7 
 
1  ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ                      
ТАРИХЫ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ 
1.1.
 
ХІХ ғасыр – орыс отаршылдығының жаңа,             
батыл, бетбұрыстар кезеңі 
 
Ресейдегі  1861  жылғы  орыс  шаруаларын  құлдықтан  бо-
сату  туралы  реформаға  Қазақстанды  отарлауды  аяқтау  саясаты 
дәл  келді.  Тарихтан  белгілі  болғанындай  ғасырлар  бойы  орыс 
билеушілерінің  талауы  мен  қанауында  болып  келген  орыс 
шаруалары  XIX  ғасырда  билеушілерге  қарсы  бой  көтере 
бастаған  еді…  Асқынып  келе  жатқан  көтерілісті  басу  үшін 
патша  үкіметі  шаруалардың  басын  құлдықтан  босатып,  жер 
беруі керек болды. «Бұл қиындықтан шығуға патша үкіметі екі 
айла  тапты  оның  бірі  –  крепостное  праводан  азат  болған  шар-
уаларды завод-фабрикаға жіберу, екінші –  қазақ даласы сияқты 
отарланған кең жерге көшіру еді» [13, Б. 121].  
Қазақтың  кең  даласына  орыс  шаруаларын  көшіріп,  өз 
ішіндегі  қалыптасқан  бірқатар  мәселелерді  соның  арқасында 
шешуді  көздеген  патша  өкіметі  1868  жылы  «Қазақ  даласын 
билеу  ережелері»  деген  заң  шығарып,  «қазақтың  жері    қазына-
лық  мүлік»  деп  жариялады.  Оны  қазақтар  «жаңа  низам»  деп 
атады. Бұл заң бойынша елді облыстарға, уездерге, болыстарға, 
старшындықтарға,  бөліп  билеу  тәртібі  орнады.  Жер  Ресейдің 
жекеменшігі  болып  табылды.  Қазақ  даласында  сулынулы,  құ-
нарлы  жерлерде  он  шақырымдық  шептер  құру,  орыс  мұжық-
тарын қоныстандыру, жүйелі түрде әкімшілік-саяси реформалар 
жүргізу,  әскери  бекіністер  салу  сияқты  шаралар  нәтижесінде 
қазақ халқы тұрақты әскери-саяси қысымға ұшырап, әлеуметтік-
экономикалық  және саяси құқықтан айырылды. Қазақ отаршыл-
дық құрсауында қалып, шаруасы шайқалғанымен тынбай, руха-
ни  қанауға  да  ұшырады.  Мал  шаруашылығымен  айналысатын 
халықтың жайылымдық жерлері тарылып, құнарлы жердің бәрі 
келімсектерге беріле бастады. Атадан-балаға мирас болып келе 
жатқан,  білектің  күші,  найзаның  ұшымен  қорғалған  қазақтың 
кең жазира даласының осылайша тарыла бастауы халықтың ыза-
кегін туғызды. Себебі, тек малмен  ғана күн көрген халық үшін 

8 
 
жайылымдық жерлерден айрылу дегеннің өзі өлімге жүгірумен 
бара-бар еді. Қоқан хандығы тұсында діні бір мұсылман үмбет-
тері  ортақ  тіл  табысып  жүрсе,  Ресейден  келген  келімсектердің 
ислам  дінін  жоққа  шығару  жолдарындағы  әрекеттері  қазақты 
тірідей қорлаумен тең еді. Осылайша, рухани қысым көрген ха-
лық ендігі жерде әлеуметтік тығырыққа тіреле бастады. Салық-
тың  шамадан  тыс  көп  салынуына  қалжыраған,  шұрайлы  жер-
лерінен айрылған қазақтар осы қыспақтан құтылудың жолы көр-
ші жатқан Қытай еліне көшумен шешіледі деп ұқты.  Сондықтан 
да халықтың біраз бөлігі бұл жағдайларды Қытай жеріне үдере 
көшу  арқылы  да шешпекші  болды.  Осы жөнінде  П.П.Румянцевтің
 
жетекшілігімен жинақталған мұрағат құжаттарында: «Албаны и 
Суаны, как истинные кочевники, видя в административных ме-
роприятиях только стеснение их веками сложившегося родового 
быта, не желая подчиниться русской власти, и приспособляться 
к новым для них формам управления, решили прибегнуть к ис-
пытанному  уже  много  раз  средству  и  откочевать  в  китайские 
пределы для вольной кочевой жизни на широком просторе сво-
бодных китайских земель»,
 
–
 
деген жолдар кездеседі. [14, С.121]. 
Ресейдегі  1861  жылғы  орыс  шаруаларын  құлдықтан 
босату  туралы  реформаға  Қазақстанды  отарлауды  аяқтау  сая-
саты  дәл  келді.  Тарихтан  белгілі  болғанындай  ғасырлар  бойы 
орыс билеушілерінің талауы мен қанауында болып келген  қара 
шаруалар XIX ғасырда билеушілерге қарсы бой көтере бастаған 
еді…  Асқынып  келе  жатырған  көтерілісті  басу  үшін  патша 
үкіметі шаруалардың басын құлдықтан босатып, жер беруі керек 
болды.  «Бұл  қиындықтан  шығуға  патша  үкіметі  екі  айла  тапты 
оның бірі – крепостное праводан азат болған шаруаларды завод-
фабрикаға жіберу, екінші –  қазақ даласы сияқты отарланған кең 
жерге  көшіру  еді»  [13,  Б.  121].  Жетісу  өңірінің ең  алғашқы әс-
кери  губернаторы  болып    1867  жылдың  11  шілдесінде 
Г.А.Колпаковский тағайындалды. Оның басты мақсаты өзі сай-
ланған өлкені орыстандыру еді. Ол бұл мақсатына ішкі Ресейден 
және Сібірден орыстарды көшіріп әкелу арқылы жетпекші бол-
ды.  Тарих  дерегіне  жүгінсек:  «Қоныс  аударушылардың  үлкен 
ағыны,  әсіресе  Жетісу  облысына  келіп  жатты.  12  жыл  ішінде 

9 
 
(1863-1880жж)  мұнда  3324  жанұя  көшіп  келді,  солардың  2099 
жанұя  селендер  құрды,  ал  1225  жанұя  қалаларда  орналасып 
қалды» [15, Б. 240]. 
Соның  негізінде  XIX  ғасырдың  90-шы  жылдарында 
Жетісуда орыстың саны 101.488 адамға жетті. Қазақтың құнар-
лы  жерлерін  «переселендерге»  бөліп  беріп,  шөлейт  жерлерге 
қазақты  қуалады.  Жақсы  жерлерден  бөліс  тек  өзінің  қолшоқ-
пары болып жүрген байлар мен бектерге  ғана берілді. Бұл бай-
лар мен бектер яғни, патша өкіметінің қолшоқпарлары ел ішін-
дегі қия басып, қылт еткенін патша адамдарына жеткізіп отыр-
ды.  Олар  басын  көтеріп  қарсылық  көрсеткісі  келгендерге  дер 
кезінде шара қолданып, басып-жаншып отырды. Байлар мен мен 
билер  қыстауларды,  сонымен  бірге жайлауды  жеке  меншігі  ре-
тінде  пайдалану  құқығына  ие  болды.  Алым-салықтардың  бар-
лық  түрлерінен,  әр  түрлі  міндеттерден  босатылды.  Ел  алдын-
дағы  беделін  көтеру  үшін  сый-сыяпаттар  беріп,  қылыш,  ту, 
мақтау қағаздарымен марапаттап отырды. «Патша өкіметі өзінің 
жаулап  алу  саясатында,  бір  жағынан,  қарулы  күшке,  отарлау 
аппаратына, екінші жағынан, қазақ шонжарларының феодалдық 
басшы  тобына  сүйенді»  [16,  Б.  123].  Жерінен  айырылған  елдің 
бас  көтеруге  жағдайы  жоқ  еді,  себебі  жаз  жайлауда,  қыс  қыс-
тауда  емін-еркін жайлаған,  малдан  басқа  кәсібі  жоқ  қазақ  үшін 
бұл  ақырзаманның  дәл  өзіндей  көрінгені  анық.  Сондықтан  да 
болар  отаршылдық  саясаты  тудырған  әр  қилы  жағдайлар  сол 
кездегі  поэзиялық  туындыларда  ұлт  басына  түскен  нәубет  ре-
тінде қабылданып бар шындығымен жырланды.  Отарланған қа-
зақ жеріндегі тап  осындай саяси-әлеуметтік жағдайда өмір сүр-
ген  Асан  ақын  уытты  өлең-жырларымен  әлеуметтік  сұрақтар-
дың  шешімдерін  іздеді.  Қ.Алпысбаевтың:  «Әдебиеттің  ілгері-
леуі  де,  өсуі  де  халықтың  өткеніне  көркемдік  байыптау,  қоры-
тындылау жасау арқылы болады. Қазіргі өмір мен өткен заман-
ның  арасындағы  байланыс,  сабақтастықтың  тарихи  тақырыпты 
игеру  нәтижесінде  ғана  ашылмақ.  Халық  өткен  тарихын  толық 
зерттеп, ондағы кемшіліктерін тиісті  қорытынды шығармай тұ-
рып, рухани дамуда үнемі жетістікке жетуі неғайбыл» [1,Б. 232], 

10 
 
– деген пікіріне сүйенетін болсақ, ақын шығармаларын зерттеу 
арқылы біз сол тұстағы тарихпен жақынырақ танысамыз.  
Ресей империясының аярлық саясатының басы ел билеуші 
бишігештерді  біріне-бірін  айдап  салу  болды.  Бұл  ниеттеріне 
жергілікті  ұлт  өкілдерінен  аға  сұлтандық,  болыстық,  старшын-
дық билік мансаптарын үлестіру арқылы қол жеткізді. Олардың 
қолдарына  мөр  беріп,  бірқатар  биліктің  басын  ұстатып,  алдап-
арбап  ұстады.  Биліктен  айырылып  қалмау  үшін  қазақ  билері 
айуандықтың түр-түріне барды. Аға ініге, әке балаға қарамады. 
Сайлау уақыты келген кезде ел іші алуан түрлі сойқанға толып 
кететін болды. Сондықтан да егін егілмей, мал бағылмай айтыс-
тартысқа  толы  әділетсіздіктің  барша  түрі  кең  жайылып  кетті. 
Сайланған  би-болыстарды  патша  тағайындаған  губернаторлар 
қадағалап,  тексеріп  отырды.  Айтқандарына  көніп,  айдауына 
жүргендеріне  мақтап,  марапаттап,  дүние-мүлік,  әскери  шен-
шекпендер берді, кеуделеріне ордендерін тақты. Осындай келең-
сіздіктер қазақтың ұлы ақыны А.Құнанбаев шығармаларынан да 
кең орын алды. Абай мұрасы жөнінде С.Қасқабасов: «Ол  қазақ 
өміріне,  оның  рухани дүниесіне  сын  көзбен қарап,  олардың  за-
ман  ағымына  сай  емес  екенін  анықтады,  жаңа  ізгіліктерге  ұм-
тылу қажеттігін айтып, оларды халыққа айқындап берді» [17 Б. 
545], – деген болатын. 
Отаршылдық  саясаттың  ақыры  қазақ  халқының  әр  саты-
дағы  лауазымды  адамдарының  арасындағы  алауыздықты  кү-
шейтті,  біріне-бірі  жауығып,  бірін-бірі  көре  алмайтын  жайт-
тарға,  жетті.  Олар  билік,  мансап  үшін  бірін-бірі  өлтіруге  дейін 
барды.  Оны  С.Мұқанов:  «Қазақ  халқының  күшін  ыдыратуға, 
бірліктен айыруға патша үкіметі екі әдіс қолданды: біреуі көшіп 
барған  шаруалармен  тұрғылықты  қазақтардың  арасына  ұлт 
араздығын тұтату, екінші – қазақтардың өзін өзара жауластырып 
ұстау», –  деп түсіндірді [13, Б. 122].  
ХІХ  ғасырдың  ортасына  таман  қазақ  даласына  әскери-
полициялық тәртіп, жазалау жүйесі толығымен орнығып қалған 
еді. Елдің экономикалық- саяси билігін қолына алғаннан кейін, 
ол елдің тарихын, жүріп өткен жолын жоққа шығарып, дінін, ру-
хын, ұлт ретіндегі  құндылықтарын жоюға ұмтылды. Осы жаза-

11 
 
лар арқылы мойын ұсынушылық пен дәрменсіздікті қазақ сана-
сына  сіңіруді  ойластырды  және  сол    арқылы  өз  мақсаттарына 
жетпекші  болды.  Заңды  сыйламағаны,  тәртіп  бұзғандығы  үшін 
абақтыға жауып, жер аудару жазасын тағайындады.  
ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысында  патша  үкіметі 
Жетісуды толықтай меңгеріп алған соң енді Орта Азияға көз тіге 
бастады. 1882 жылы Ресей Қытаймен шекара бөлісу туралы бір 
жақты  келісімге  келген  соң  жәрмеңкелерді  неғұрлым  жақсарта 
түсуге  күш  салды.  Патша  үкіметі  қоныс  аударушылардан 
Қытайға қарсы әскери күш жинақтап, Қазақстанға сырттан басқа 
халықтарды жинап, қоныс аудару процесінде жергілікті  ұлтпен 
санасқан да жоқ. Ресей отаршылдығы кезіндегі қазақтың рухани 
даму  процесіндегі  қиындықтар  мен  қайшылықтарды  жасырып 
қалу  мүмкін  емес.  Қазақ  халқы  қашан  да  білім  мен  біліктілікті  
қадірлеп, надандықты сынаған. Қазақстанның отарлануы қауым-
ның  саяси  өміріне  жаңаша  үрдістер  енгізіп,  дағдарыс  әкелді 
және жергілікті отаршылдық әкімшілікті еш толғандырған жоқ. 
Бөкей  ханның  ордасында  қабілетті  балаларды  хан  Ресейдің  қа-
лаларына оқуға жіберіп отырды. 1813 жылы Орынборда әскери 
училищелер ашылып, олар кейін кадет корпустары деп аталды. 
Бірақ қазақ балаларының білім алуына шектеу қойылды және ол 
тегіне  қарай  шешілді.  Көзі  ашық  білімді  қазақтардан  қорыққан 
патшаның  отаршылдық  саясаты  оған  барынша  қарсы  болды. 
1813  жылы  Қазақстан  территориясында  бар  болғаны  2006  мек-
теп  болды.  Онда  не  бары  105  мың  бала  оқыды.  Ал  мұғалімдер 
саны 3000 – нан сәл ғана асатын.  
Осындай  ел  басындағы жағдайларды  тап  басып көре біл-
гендер  әрине,  XIX  ғасырдағы  көзі  ашық,  көкірегі  ояу,  қаруы 
өткір  сөз  болған  қазақ  ақындары  еді.  Олар  патша  ойластырған 
жаңа  биліктің  басындағы  билеуші  сұлтан-төрелерді,  болыс-би-
лерді ел басқаруда ата-баба салтынан жырақ кетпеуге, бірлікке, 
елдікке, имандылыққа шақырды. 
ХІХ  ғасырдың  аяғын  ала  ислам  дініне  тиым  салынып, 
мемлекеттік деңгейде ашықтан-ашық миссионерлік саясат жүр-
гізуді қолға алды. Миссионерлік мерезді қоздырудың келесі бір 
тәсілі – орыс шаруаларын қазақ ішіне араластыра қоныстандыру 

12 
 
болды. Осыған байланысты 1868 жылы «Переселенческий коми-
тет» құрылып, оның халықты шоқындыру ісімен арнайы «Обру-
сительная палатасы» айналысқан еді. Ел ішіндегі келеңсіздіктің 
ең  сорақысы  дүмше  молдалардың  ақ  жолдан  шығып,  азғын-
дыққа ұшырауы еді. Шариғат қағидаларын жетік білетін ғұлама-
лармен айтыс-тартысқа түскен дүмше молдалар жер дауы, жесір 
дауы, жаназа, неке, талақ сияқты діни мәселелерде теріс үкімдер 
шығарып  отырды.  Осындай  жайттарды  шешу  мақсатында  ел 
ішін  реттеу  үшін  патша  үкіметінің  бұйрығы  бойынша  енді  ел 
ішінде  «указной  молда»  дегендер шықты.  С.Мұқанов  осы  жай-
лар туралы мына бір ойды алға тартады: «Патша үкіметі қазаққа 
крестьян  дінін  ұсынуға  қорықты  да,  татар,  башқұрттың  мол-
далары  арқылы  қазақ  даласына  дін  жаюды  ойлады.  …Молда-
ларға патша үкіметі үш түрлі міндет жүктеді: 1) Хан ордасында 
патшалық жұмысын атқару; 2) Тыңшылық ісін басқарып, қазақ 
арасындағы  патшаға  қарсылықты  үкіметке  жасырын  жеткізіп 
тұру; 3) Мешіт салдырып, дін  үйретіп, халықты патшаға  қарсы 
болмауға үндеу» [18, Б. 27]. Указной молдалардың үстінен округ 
ахуны және мухтасибтер (есепші) тексеріп отыруға тиіс болды. 
Олар атқарар істер аясы кең болды. Ереже бойынша туу туралы 
куәлік  қағазы,  өлген  адамдарды  тіркеу,  неке,  талақ  сияқты 
істерді ретке келтіру  үшін арнайы қағаздармен қаруланған мол-
далар указдарын алып, күймелерін сылдырлатып, мойындарына 
шынжыр баулы сағаттарын тағып, тойға келгендей сән-салтанат 
құрып  келіп-кетіп  жатты.  Бұларсыз,  не  болмаса,  олар  атынан 
біреу  бармаса  өлген  адамға  жаназа  да  шығарылмады.  Указной 
молдалар жаназа шығарған молдаға зекет етесің, підияға мына-
ны бер, құранға берерің мынау, жаназаға берер бағаң мынау деп 
өздері тағайындаған  өлшемді ұсынатын болды.  Басқа біреулер 
жаназа оқып қойса, олар қуғынға ұшырайтын болды және қайда 
жүрсе де тауып алып, айып төлететін еді. Бұл указной молдалар 
елдің  пікірімен  санаспай,  адалдықтан,  адамдықтан  жұрдай  бо-
лып, бар ойы ел үстінен көрер пайдада болды. Осы жерде бір ес-
керетін жай, ел арасында сенімсіздік тудырып отырған «дүмше 
молдалардың»  және  ислам  дінін  таратушы  ілімді  молдалар 
арасындағы ара жікті дұрыс ажырата білу туралы ой туындайды. 

13 
 
Қазақстанның Ресей құрамына өтуі нәтижесінде зар заман 
кезеңі  басталды.  Патша  саясаты  ХХ  ғасырдың  басында  отар-
лаудың  шегіне  жеткені  тарихтан  мәлім.  Отаршылдыққа  қарсы 
шыққан  алаш  арыстарының  тарих  сахнасынан  ысырылып  тас-
тауының  да  сыры  осында  жатыр.  Көріп  отырғанымыздай қазақ 
еліне, жеріне жүргізілген патша саясатына исі қазақ қарсы бол-
ды.  Өмірдің  осындай  қиын-қыстау  жағдайы  халықтың  басына 
жарқын болашаққа деген күдігін, уайым мен зар-мұңын әкелді. 
Патшалық  Ресейдің  отар  еліне  айналған  қазақ  елінің  тап 
осындай  саяси-әлеуметтік  жағдайында  өмір сүрген  Шортанбай, 
Дулат,  Мұрат,  Әбубәкір,  Шернияз,  Базар,  Албан  Асан, 
Нарманбет  сияқты  ақындары,  елдің  жанашырлары  ел-жұртына 
қамқор  болуды  мақсат  тұтты.  Олар  өз  заманының  шындығын 
ақтара  ашып  көрсетіп,  өткір  сын  айта  білді.  Дәл  сол  заманның 
өлшемімен алғанда бұл ерен ерлікке пара-пар еді. Отаршылдық-
тың  көптің  көзі,  құлағы  бола  білген  ақындар  шығармаларынан 
кең орын алуының да басты себебі осы болатын.          
Зар  заман ақындарының шығармаларындағы ұлттық бол-
мысы,  қазақы  қадір  –  қасиеті  сақап  қалуға  үндеген,  ой  –  пікір-
лер жанаймен шарасыздықпен соңғы төзімді сарқа айтылғанды-
ғымен  ерекшеленеді.  Мұндай  өлеңдермен болжамдықтың  бұға-
уына  бас  игісі  келмеген  ұлт  қайраткерлерінің  өршіл  үні  айқын 
аңғарылады.  Зар  заман  ақындарының  шығармаларында  сары 
уайымға  салыну,  қайғы  –  мұңға  берілу  сарыны  да  байқалады. 
Бұл  кезең  ақындары  келер  күннен  үміт  жоқтығын  налыйды, 
тығырықтан  шығатын  жол  таппай  қыйналады.  Олар  елдің 
барлық түсінен Нәубетті ақыр заманың келгені деп ұғады.