Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

 

277 

грамматикалық көрсеткіші жоқ тілдік құбылыс нөлдік тұлға деп аталынады. Нөлдік тұлға 

қазақ тіл білімінде профессор С.Исаев еңбектерінде арнайы сөз болады. Ғалым мынадай 

мысалдарға назар аудартады [1, 33]. Мәскеу  бардым, не көрдім (Жамбыл). Кел, балалар, 

оқылық  (Ы.Алтынсарин).  Ғылым  таппай  мақтанба  (Абай).  Интернатта  оқып  жүр  талай 

қазақ баласы (Абай). Иығымда сіздің шаш, Айқайласып тайталас (Абай). Осы көрсетілген 

сөйлемдердегі  бөлінген  сөздердің  арнайы  грамматикалық  тұлғалары  болмағанымен, 

белгілі  грамматикалық  мағынаны  білдіреді.  Мәскеу  сөзінің  бардым  сөзімен  тіркесуі 

арқылы  бағыттық,  мекендік  мағынаның  бойында  барлығы  көрінеді,  яғни  Мәскеуге 

бардым т.с.с. 

Қазақ  тіл  білімінде  И.Е.Маманов  нөлдік  формаға  ілік,  табыс,  барыс  септік 

тұлғаларының  түсіріліп  айтылуы  мен  бұйрық  райдың  екінші  жақ  жекеше  түрін  ғана 

жатқызады [2, 73-79]. Нөлдік тұлғалары тек сөйлемде ғана белгілі болып, грамматикалық 

мағынасы анықталады. 

Ғалым  С.Исаев  нөлдік  тұлғада  жұмсалатын  грамматикалық  тұлғаларды  екі  топқа 

бөліп қарастырады.  Олар,  біріншіден,  бірде нөлдік  форма  ретінде  ешбір  морфологиялық 

көрсеткішсіз,  бірде  нөлдік  форма  болмай,  арнайы  морфологиялық  көрсеткіштері  сөзге 

қосылып,  жарыса  қолданылады.  Оған  ілік,  барыс,  табыс,  шығыс  септіктері  мен  тәуелдік 

жалғауы жатқызылады. Екіншіден, грамматикалық нөлдік тұлға болу үшін ол тұлға түбір 

күйіндегіден  өзгеше  грамматикалық  мағына  білдіріп,  белгілі  бір  топтағы  түрлену 

жүйесінің бір түрі болып саналып, сөйлеу процесінде белгілі бір тұрақты өзіне тән қызмет 

атқаруға тиіс [1, 34]. 

Нөлдік тұлғаның қазақ тілінде сан есімді тұрақты тіркестерге де тән, өйткені тұрақты 

тіркестер де – сөйлеу кезінде белгілі бір дәнекерлер арқылы сөйлемнің басқа мүшелерімен 

байланысқа түсіп, нақты грамматикалық мағынада жұмсалатын тілдің бір бөлшегі. Әрине, 

тұрақты тіркестердің тілдік бөлшек ретінде дамып, қалыптасуы заңды құбылыс. Олардың 

біреулері  қолданыста  еркін  болса,  енді  біреулері  қолданыс  барысында  тұрақтанады, 

біреулері  ажырамас  біртұтас  бірлікке  айналса,  тағы  біреулері  бейне,  образ  төңірегінде 

қалыптасқан клише, штамп түрінде кездеседі. Ал түптеп келгенде, олардың барлығының 

да табиғаты бір, белгілі бір ұғым, түсінік, мән-мағына төңірегінде шоғырлануы арқасында 

қалыптасатын  мағыналық  единицалар  екендігі  анық.  Тұрақты  тіркестердің  сөйлемдегі 

морфологиялық,  синтаксистік  қасиеттерін  ескеруде  басшылыққа  алынған  ұстанымдар, 

біріншіден,  құрамындағы  сөздердің  бір  ғана  мағынаны  білдіруі,  екіншіден,  орын 

тәртібінің тұрақтылығы, үшіншіден, сөйлемнің бір ғана мүшесі ретінде жұмсалуы болып 

табылады.  Сайып  келгенде,  тұрақты  тіркестердің  синтаксистік  қызметі  сөйлем  ішіндегі 

синтаксистік шартты мағына тұтастығына сүйенеді. Сан есімді тұрақты тіркестер сөйлем 

ішінде  сөйлемнің  өзге  мүшелерімен  синтаксистік  қатынасқа  түсіп,  грамматикалық 

байланысқа түсуі  үшін грамматикалық амал-тәсілдерді  қажет  етеді.   Соның бірі  – септік 

тұлғалары.  Септік  тұлғаларының  жасырын  күйінде  (нөлдік  тұлғада)  тұрақты  тіркестерді 

сөйлемнің  басқа  мүшелерімен  байланыстырып,  белгілі  бір  грамматикалық  мағынада 

жұмсалуына тоқталайық. 

  Қазақ  тілінде  барыс,  шығыс  септіктерінің  нөлдік  тұлғада  жұмсалуы  сирек. 

Мысалы, бір майдан сан есімді тұрақты тіркесі мына сөйлемде – Бір майдан біздің ауылға 

келіп  кетсең  не  қылады?  (Қ.Ком.).  Бір  майдан  тұрақты  тіркесі  келіп  кетсең  не  қылады? 

баяндауышымен нөлдік тұлға арқылы пысықтауыштық мағынаны білдіріп тұр. Профессор 

С.Исаев  нөлдік  тұлғаның  сөйлем  ішіндегі  тұрақты  тіркестерге  тән  екендігін 

айтпағанымен,  мына  тұрақты  тіркестер  құрамында  барыс  септігінің  нөлдік  тұлғалары 

кездесетінін салыстырмалы-тарихи фактілер негізінде айқындалады деп көрсетеді [3, 34]: 

бой(ға) жету, ер(ге) жету, ірбіт(ке) шабу, т.б. Сол сияқты бір майдан тұрақты тіркесінде де 

барыс септігі нольдік тұлғалық мағына бар. 

Тілімізде ілік пен табыс септік формаларының түсіп қалуы жиі кездеседі, бірақ сан 

есімді  тұрақты  тіркестер  табиғатында  ілік  септік  формаларының  түсіп  қалуы  табыс 

септігіне  қарағанда,  сирек  кездесетінін  зерттеу  барысы  айқындады.  Мысалы:  Бір  күні 

 

278 

үлкен  баласы  басқа  жерден  пайда-кәсіп  қылуға  талап  етіп,  өзіне  тиген  ешкісін  сойып 

алып, кемпір мен шалға бір түйір де берместен, арқалап кетіпті (Ы.А.). Білемін алдым азап 

алты батпан, Мен емес арам істе арын сатқан. Сұм заман сыбағама сені берді, Талап бақ, 

жауың  болсам,  тағы  тапқан  (М.Ә.).  Түнеу  күні  бір  қатты  ауырғанымда  зындандағы 

пәнделерге жеті нан құдайы айтып едім, сол нанымды әкелемін (ҚЕ). Әбілезден бір тоғыз 

келдім алып, Сені құдай ұрып па сонан қалып, Сенен кіші төреден тоғыз алдым, Екі тоғыз 

бересің намыстанып (Айтыс). 

 Жоғарыдағы сөйлемдердегідей сан есімді тұрақты тіркестердің нөлдік тұлғада тура 

объектілік  мағынада  жұмсалуының  өзіндік  ерекшелігі  де  жоқ  емес.  Тұрақты  тіркестер 

септік  тұлғаларының нөлдік  тұлғада  келуінен  қорытар  бір  мәселе    –  нөлдік  тұлғаның  да 

сан  есімді  тұрақты  тіркестерге  тән  құбылыс екендігі.  Қазақ  тілінде тұрақты  тіркестердің 

сөйлемдегі  грамматикалық  мағынасының  нөлдік  тұлға  арқылы  берілуінің  бір  жолы  – 

бұйрық райдың екінші жақ жекеше түрі мен жіктік жалғауларының түсіріліп қолданылуы 

грамматикалық  көрсеткіші  жоқ  үшінші  жағы,  яғни  сөздердің  түбір  күйінде  лексикалық 

мағына  білдірумен  бірге  грамматикалық  мағынаға  ие  болуы.  Мысалы:  –  Адам  баласы 

біздің дұшпанымыз, сақ бол,  екі шоқып,  бір қара,  - деген (ҚЕ). Жүзге жет,  жүзге жет  те 

мүрдем  кет,  кетпен-шотты  әуре  етпей,  өзің  барып,  кір  де  кет  (алғыс).  Ащы  терің  жерге 

төгілсе, төгілер, менің дәулетім төгілмес, бардан ауысады, балдан жұғысады, жүзді айдап, 

бірді жетеле (ҚЕ). Қырық бір шөптің басы болсаң, ақ басты қара қойдың құмалағы болсаң, 

ақ  сөйле!  Балам,  мына  кісінің  жұмысын  бір  жақты  қыл,  тезірек  риза  болсын  (АТ)  – 

етістікті  тұрақты  тіркестердің  бұйрық  райдың  екінші  жағының  мағынасын  білдіруін  тек 

сөйлем ішінде ғана ажыратуға болады. 

Сегіз ұлым – бір төбе, Ер Төстігім – бір төбе (ҚЕ). Жамандық жақсылық пен оған бір 

бәс, Дін ісін, құдай ісін айыра алмас. Арын сатып, ант ұрып іздегені  – Бір семіз ат, аяғы 

бір табақ ас (Абай). Бүркіттің қоясын мұсатыр әрі құстыруға, әрі ішін тазалауға мың да бір 

ем  (С.Қ.).  Қозғалған  дертке,  Өршіген  өртке,  Мың  да  бір  дауа  жазды  шөп  (Б.К.).  –  бұл 

сөйлемдердегі бір төбе, бір бәс, мың да бір ем, мың да бір дауа  тұрақты тіркестері ешбір 

грамматикалық көрсеткішсіз жіктік жалғауының үшінші жағы мағынасын білдіріп тұр.  

Септік тұлғадағы сан есімді тұрақты тіркестердің ерекшеліктері. Сан есімді тұрақты 

тіркестер септік жалғауында әдеттегі сөз таптары секілді табиғи түрде септеліп, яғни сан 

есімді  тұрақты  тіркестердің  қалыптасқан  көрсеткішіне  айналады.  Ондай  кезде  тұрақты 

тіркестер  көбіне  барыс,  жатыс,  шығыс,  кейде  көмектес  жалғауында  ғана  жұмсалады. 

Мұндай көнеленген септік жалғаулы тұрақты тіркестер екі бағытта кездеседі: таза септік 

жалғауында  келуі  және  негізгі  сөз  бен  көмекші  сөздердің  түйдектелуі  арқылы  келуі. 

Соңғысы  көбіне  шылау,  көмекші  есім  және  көмекші  етістіктер  арқылы  жасалады. 

Олардың әрбір септік жалғаулары арқылы келуі мына дәрежеде: тұрақты тіркестердің бір 

тобы  үнемі  көнеленген  септік  жалғауларымен  келеді  [4].  Сондай  кезде  олар  әдеттегі 

көнеленген  үстеулер,  т.б.  сөз  таптары  сияқты,  барыс,  жатыс,  шығыс  және  көмектес 

жалғауларында келеді. 

Барыс септігінде: бір көрмеге, бірдің кесірі мыңға, мыңның кесірі түменге, т.б. 

Жатыс  септігінде:  баяғы  бір  заманда,  дін  мұсылман  аманда;  бір  аяғым  көрде,  бір 

аяғым  жерде;  ақыретте  екі  қолым  жағаңда,  бір  қайнауы  ішінде,  бір  қалыпта,  алты  қабат 

аспанның ар жағында, екі езуі екі құлағында, екі талайда, екі оттың арасында, екі ортада, 

екі кештің арасында,  т.б. 

Шығыс  септігінде:  бір  ауыздан,  бір  есептен,  бір  кіндіктен,  жеті  жасынан,  жеті  ата, 

жеті түптен бері қарай, алты қырдың астынан, екі бастан,   т.б. 

Осы тіркестердің сөйлем ішінде келуіне көңіл бөлелік. Бекболаттың жер суым болса 

деген  ойы  бар.  Бір  есептен  бұл  ойының  іс  болып  қалуы  да  қисынды  (С.Шәріпов).  Алты 

қырдың  ар  жағында  жүрсе  де,  аман  жүрсін,  өлтірмей  оны  өтірікші  әйелге  беріңіз,  мен 

баламның тірілігін тілеймін (ШС). Мен Біржан болғалы биыл емес, Өлең шіркін біздерге 

қиын емес. Алты қырдың астынан ән шырқасам, Дауысым отарбадан кейін емес (Б.Қож.). 

Еламан  бір  кіндіктен  жалғыз,  әке-шешесінен  ерте  айрылды,  әкесімен  бірге  туған  Есбол 

 

279 

деген  ағасы  бар,  бірақ  бұл  арадан  бір  күншілік  жерде  тұратын  (Ә.Н.).  Бір  көрмеге  тәп-

тәтті, Қазаны мен қалбаңы. Дөң айналмай ант атты, Бүксіп, бықсып ар жағы (Абай).  

Көнеленген  септік  жалғаулы  тұрақты  тіркестер  көбіне  сөйлемде  қимылдың  мезгілі, 

амалын,  т.б.  белгілерін  білдіріп,  пысықтауыш  қызметінде  жұмсалады.  Әйтсе  де 

жоғырыдағы  мысалдарда  бір  кіндіктен,  бір  көрмеге  –  тұрақты  тіркестері  толықтауыш 

болып жұмсалған. Тұрақты тіркестердің енді бір екінші тобы сөйлемде арнайы септеліп те 

жұмсала береді, ондай кезде барлық септік жалғауларын қабылдайды. Сан есімді тұрақты 

тіркестердің басыңқы сыңарының септік жалғаулар арқылы келуінде соңғы сөздерінің зат 

есімдерден  болуының  үлкен  маңызы  бар.  Егер  тұрақты  тіркестердің  соңғы  сөздері  зат 

есім,  есімдіктен  болып,  септік  жалғауларында  мол  жұмсалса,  ал  сын  есімдердің  заттық 

мағына алып барып қана жұмсалатындығын көруге болады. Септелетін тұрақты тіркестер 

тек бұл қалыптағы сөздер ғана емес, есімше тұлғалы етістікті тұрақты тіркестер әдеттегі 

есімшелердің септеліп келуі сияқты мол жұмсалады. 

Сауын  айтып  жиылған  Төрт  арыстың  баласы.  Бақанас  пен  Көксала  халыққа  толды 

арасы  (Д.Б.)  –  төрт  арыстың  баласы  сөйлемде  атау  септігінде  бастауыш  қызметінде 

жұмсалып тұр.  

Осындай  кітабы  бар  байды  көрдім,  Дәулеті,  қасиеті,  шені  де  бар,  Түп-түгел  төрт 

құбыласы  сайды    көрдім  (С.Т.)  Өрмекшінің  әкесіне  ас  бергенін,  сол  асқа  жеті  дуан  елді 

шақырып,  шұжықтай  семіз  шіркейді  шалып,  сайдан  ақ  май  ағызғанын  жырлапты  (ҚЕ). 

Көлденең шөп бір құлақ суды байлайды (мақал) - төрт құбыласы сайды, жеті дуан елді, бір 

құлақ суды – табыс септігімен толықтауыш қызметін атқарып тұр. 

Төрт  аяқтыда  –  бота  тату,  Екі  аяқтыда  –  бажа  тату  –  төрт  аяқтыда,  екі  аяқтыда  – 

неде? сұрағына жауап беріп, толықтауыштық қызметте. 

Дәмі  қайтпас,  бұзылмас  тәтті  бар  ма,  Бір  бес  күннің  орны  жоқ  патығарға!  Қай 

қызығы  татиды  қу  өмірдің,  Татуды  араз,  жақынды  жат  қыларға  (Абай).  Он  сегіз  мың 

ғаламның  бар  тынысы  сенде  тұр.  Мен  сықылды  сорлы  адамның  Ықтияры  сенде  тұр 

(Абай)  -  бір  бес  күннің,  он  сегіз  мың  ғаламның  –  тұрақты тіркестері ілік  септік  тұлғасы 

арқылы сөйлемде матаса байланысқан анықтауыштық қатынаста жұмсалып тұр. 

Қорыта  айтқанда,  сан  есімді  тұрақты  тіркестер  –  өзіндік  лексика-семантикалық, 

грамматикалық ерекшеліктерімен арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселе.  

 

Әдебиеттер 

1. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. А., 1992.  

2. Маманов И.Е. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. А., 1966. 

3.  Томанов  М.  Сан  есімдер  тарихынан.  Жинақта:  Қазақ  тілі  мен  әдебиеті.  1973,  3-

шығуы. 

4. Rasonyi L. Sur quelques categories de nomes de personnes en ture//ALH, 1953. 

5.  Ысқақов  М.  Түркі  тілдес  халықтардың  ежелгі  арифметикасы.  Кітапта:  Ежелгі 

мәдениет куәлары. – Алматы, 1966 

6. Жәутіков О.А. Ақиқатты танып-білудегі математиканың ролі. Алматы, 1975 

7. Томанов М. Сан есімдер тарихынан. Жинақта: Қазақ тілі мен әдебиеті, – Алматы, 

1973, 3-шығуы 

8.  Жанпейісов  Е.  М.Әуезовтің  «Абай  жолы»  эпопеясының  тілі.  –  Алматы:  Ғылым 

баспасы, 1976 

9.  Сәтенова  С.К.  Қазақ  тіліндегі  қос  тағанды  фразеологизмдердің  тілдік  және 

поэтикалық табиғаты. – Алматы, 1997 

10.Смағұлова  Г.Н.  Мағыналас  фразеологизмдердің  ұлттық-мәдени  аспектілері.  –

Алматы, 1998 

 

 

 

 

 

280 

Н. М. Могилевская 

г. Алматы 

 

НЕМОЛКНУЩАЯ МУЗЫКА В ПОЭЗИИ Г. ИВАНОВА  

 

У Иванова почти нет звукописи в традиционном понимании, его «музыкальное ухо» 

впитывает  естественные  звуки  окружающего  мира  всегда  и  везде,  и  этот  фон,  казалось, 

слышимый  и  знакомый  всем,  предстает  в  стихах  не  столько  как  открытие,  сколько  как 

напоминание о сущем в его первозданной тихой красоте, красоте обыденного. 

Поэзия  для  Иванова  –  особая  музыка,  у  каждого  поэта  –  своя,  слышимая  ему  и 

выражающаяся только им:  «Все в этом  мире  по-прежнему. /  Месяц встает  как вставал, / 

Пушкин именье закладывал / Или жену ревновал / И ничего не исправила, / Не помогла 

ничему / Смутная, чудная музыка, / Слышная только ему» [1, 86]. 

Эта музыка таланта, дар небес, лишенная сил в мире реальном, жестоком. 

Для  поэта  музыка  обладает  особой  формой  пластичности,  как  в  том,  что  Офелия 

«музыкальной  спиралью  плыла»  [1,  122].  В  его  представлении  поэта  музыка  способна 

управлять  пространством  произведения,  как  и  создавать  зримый  образ.  Так  в 

стихотворении  «Если  бы  жить…  Только  бы  жить»  введены  строки  из  «Дубинушки»: 

«Если бы жить… Только бы жить… / Хоть на литейном заводе служить. / Хоть углекопом 

с  тяжелой  киркой,  /  Хоть  бурлаком  над  Великой  рекой.  /  «Ухнем,  дубинушка!..»                               

[1, 142]. 

Рефрен  из  народной  песни  не  только  завершает  цепь  градаций  картин,  при  этом 

напоминая  нам,  по  ассоциации,  и  полотно  И.Репина  «Бурлаки  на  Волге»,  он  как  бы 

предшествует  затуханию  звуковой  волны,  сменяющейся  на  вершине  смысла 

отрезвляющим в своей трагичности: «Все это сны». 

О  своеобразном  синкретизме  поэзии  и  музыки  поэт  размышляет  в  стихотворении 

«Желтофиоль  –  похоже  на  виолу»:  «Поэзия  –  точнейшая  наука:  /  Друг  друга  отражают 

зеркала, / Срывается с натянутого лука / Отравленная музыкой стрела / И в пустоту летит 

быстрее звука…» [1, 163]. 

Основа и поэзии, и музыки – звук: звучащее слово – нота, хотя поэт и оговаривается 

о  «произволе  рифмы».  Чуть  позже  он  напишет:  «Подвернулась  музыка:  ее  и  запишу,»  - 

при этом имея ввиду именно поэзию [1, 240]. 

Г.Иванов описывает метаморфозы жизни  –  «все образует в жизни круг»:  «Мелодия 

становится цветком, / Он распускается и осыпается, / Он делается ветром и песком…» [1, 

165]. 

Г.Иванов  не  стремится  осмыслить  логику  озвучивания  мира,  он  признает  ее 

существование,  а  как  поэт  чувствует  ее  воплощение    и  носителей:  «…  перевоплощается 

мелодия  /  В  тяжелый  взгляд,  в  сиянье  эполет  /  …»  И  вот  «Лермонтов  один  выходит  на 

дорогу, / Серебряными шпорами звеня» [1, 165]. 

Мелодия  получает  имя  поэта,  и  одновременно  включает  напоминание  об  одном  из 

лучших романсов Х1Х века на стихи Лермонтова – «Выхожу один я на дорогу». 

Для поэта нет парадокса в «тишине безымянных могил», так же как в упоминаемых 

им «Песнях без слов», поскольку речь идет не об отчуждении, а об умиротворении. 

Музыка  времени  бесконечна,  хотя  и  кажется  разным  поколениям  анахронизмом, 

смешной  или  нелепой,  но  она  принадлежит  одинаково  всем,  поскольку  есть  их 

выражение:  «В  упряжке  скифской  трепетные  лани  –  /  Мелодия,  элегия,  эвлега…  / 

Скрипящая в трансцендентальном плане / Немазаная катится телега» [1, 166]. 

Поэт  признается,  что  «в  сердце  много  музыки»  [1,  167],  выросшей  на  –  и  в  чем-то 

созвучной  музыке  поэзии  Лермонтова,  Блока,  Гумилева,  Анненского,  а  метаморфозы, 

подобные указанной выше, есть у каждого из них: « - о, почему бы нет?.. » 

Постепенно,  с  возрастом,  контраст  многозвучия  становится  господствующим, 

поскольку  наполняется  смыслом  каждый  аккорд,  в  основе  –  факты  бытия:  «Тишина 

 

281 

благодатного  юга,  /  Шорох  волн,  золотое  вино…  /  Но  поет  петербургская  вьюга  /  В 

занесенное снегом окно…» [1, 184]. 

Ненавистная «тишина благополучия» уже никогда не сменится в реальности другим 

– близким, родным, но утраченным, разве только  «времени утечка /  Явственно слышна» 

[1,  187].  «Туземный  говор.  Лай  собак»  (1,  204)  могут  сосуществовать  с  «Тишиной 

всемирной»  войны  [1,  130].  Итак,  «то,  что  было,  и  то,  чего  не  было…  /  Прошумело 

коротким дождем» [1, 212]. 

Вводится  Ивановым  музыка,  соответствующая  творчеству  и  в  его  представлении  о 

жизни  великих  писателей  и  художников.  Так,  о  Тургеневе  он  предполагает:  «И  ему 

казалась / Жизнь стихотвореньем, музыкой, пастелью» [1, 223], и «Как будто вспоминает 

Врубель  /  Обрывки  творческого  сна  /  И  царственно  идет  на  убыль  /  Лиловой  музыки 

волна…»  [1,  226].  В  посвящении  жене  он  проводит  очень  важную  для  него  параллель: 

«Так беззаботна ты и так грустна. / Как музыка, ты можешь все простить» [1, 233]. 

Даже  предупреждая  о  завершении  «земного  хожденья  по  мукам»  [1,  248],  он 

«фиксирует» и «в ветвях олеандровых трель соловья», и «жалобный стук захлопнувшейся 

калитки»,  и  «пустозвонный  вечер»,  и  «звук  трости»  по  «звонкой  мостовой»,  «сирены 

долгий  вой».  И  в  конце  концов  констатирует:  «Я  не  стал  ни  лучше  и  ни  хуже.  /  Под 

ногами  тот  же  прах  земной,  /  Только  расстоянье  стало  уже  /  Между  вечной  музыкой  и 

мной» [1, 301]. 

Если  мы  попытаемся  определить,  с  каким  же  музыкальным  направлением 

ассоциирует  себя  поэт:    классик,  романтик,  авангардист,  то  окажемся  в  сложном 

положении, поскольку сам поэт в этом плане себя не ограничивал. 

Так,  в  ранней  лирике  он  утверждает,  что  «мне  страшно  стало  в  тишине  /  Биенья 

сердца моего» [1, 123]; позже он замечает, что  «за ритмическую скуку, / Дождик, я тебя 

люблю» [1, 140]; и, наконец, с позиций возраста, всего пережитого и утраченного, явно с 

иронией, а может и с грустью: «И шумит чепуха мировая,  / Ударяясь в гранит мировой» 

[1, 318]. 

Еще  в  1922  г.  Иванов  написал  стихотворение  «Мы  из  каменных  глыб  создаем 

города», где отрицает «унылую песню без смысла» природы, а поэта считает не Орфеем, а 

«укротителем зверей. / На залитой искусственным светом арене» [1, 309]. 

Отказался  ли  поэт  от  этой  позиции?  Трудно  ответить  однозначно.  Наверно,  как  и 

определить, о какой музыке идет  речь в следующих строках:  «С пышно развевающимся 

флагом,  /  Точно  броненосец  по  волнам,  /  Точно  робот  отвлеченным  шагом,  /  Музыка 

пошла навстречу нам» [1, 331]. 

В  письме  Роману  Гулю  (март  1955  г.)  поэт  в  шутливо-грубоватой  форме  точно 

определил  суть,  «нерв»  своей  поздней  манеры:  «Видите  ли,  «музыка»  становится  все 

более и более невозможной, Я ли ею не пользовался, и подчас хорошо <…>» [1, 18-19]. 

Осознавая условность одушевления мира природы, как один из возможных способов 

доступности его познания, поэт однако именно в нем находит достойного собеседника, к 

мнению которого он прислушивается. А выражается это на языке, свойственном ему. Так 

о месте и роли поэта: «… кому это надо – / Просиять сквозь холодную тьму… / И деревья 

пустынного сада / Широко шелестят: «Никому» [1, 70]. 

Сохраняя  до  конца  жизни  твердое  убеждение  в  том,  что,  по  словам  Д.С.Лихачева: 

«Произведение  литературы  –  постоянно  меняющаяся  ценность»,  –  (2,  121),  Иванов  в 

естественности  звучания  мира  видит  больше  смысла  и  гармонии,  чем  в  усилиях 

преследующею свои цели человека:  «Художников развязная мазня, / Поэтов выспренная 

болтовня…  /  Гляжу  на  это  рабское  старанье,  /  Испытывая  жалость  и  точку:  /  Насколько 

лучше – блеянье баранье, / Мычанье, кваканье, кука-реку» [1, 157]. 

В конце жизни у поэта изменилось отношение к тишине: «Тише… Это жизнь уходит, 

/ Все любя и все губя. / Слышишь? Это ночь уводит / В вечность звездную тебя» [1, 317]. 

 

282 

Это та тишина, которая оставляет за ним право и возможность: «… в романтическом 

Летнем саду, / В голубой белизне петербургского мая, / По пустынным аллеям неслышно 

пройду, / Драгоценные плечи твои обнимая» [1, 228]. 

Будущая вечная музыка порождается тишиной в настоящем, связанной с прощением 

и воспоминаниями, построенными на том, что уже «не слышны голоса и шаги / Или почти 

не слышны» [1, 128];  «и стоит заколоченный дом, / И молчит заболоченный пруд…» [1, 

129]; и «слабеет музыки волна…» [1, 298]; а там, в самых глухих уголках памяти: «Еще не 

глохнул улиц водопад, / Еще шумел адмиралтейский тополь» [1, 285]. 

Звуковое  пространство  поэзии  Г.Иванова  –  особая  отличительная  черта  его 

мировосприятия,  формирующая  стилевую  самодостаточность,  то,  что  мы  вкладываем  в 

понятия  символического  языка.  В  свою  очередь,  по  определению  Р.Барта, 

«символический  язык,  к  которому  принадлежит  литературное  произведение  (по  самой 

своей  структуре)  является  языком  множественным,  код  которого  составлен  таким 

образом,  что  «всякое  слово  (всякое  произведение)»,  им  порожденное,  обладает 

многочисленными смыслами» [3, 92]. 

 

Литература 

1.Иванов Г. Стихотворения. М.: Эксмо, 2002. 

2.Лихачев  Д.С.  Очерки  по  философии  художественного  творчества.  СПб:  БЛИЦ, 

1999. 

3.Семенов А.Н., Семенова В.В. Теория литературы. Вопросы и задания. М.: Классик 

Стиль. 2003. 

 

 

 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: