Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

 

263 

Сондықтан, қыздарды оқыту мәселесі қазақ әйелдерінің қоғамдағы орны мен құқықтары, 

жалпы  жағдайлары  төнірегінде  қарастырылуы  керек.  Ал,  «Айқап»  пен  «Қазақ»  газетінің 

материалдары  осы  мәселенің  маңызды  дереккөздері  міндетін  атқара  алатындығын  үлкен 

сеніммен айта аламыз. Өз кезінде «Айқапты» шығарушылар әйел теңдігі мәселесіне қазақ 

қоғамының  өзекті  мәселелерінің  бірі  ретінде  қарап,  жорнал  бетінде  отыздан  астам 

мақалалар  жариялаған.  Оларға  деректанулық  талдау  жасау,  өткен  ғасыр  басында  өмір 

сүрген  аталарымыз  бен  апаларымыздың  өзара  қарым-қатынастары  тарихынан  құнды 

мәліметтер  алуға  көмектесері  анық.  Сонымен  қатар,  әйелдердің  ауыр  жағдайы,  әйел 

теңдігі  туралы  А.Бадықов,  Ә.Ғалимов,  С.Торайғыров  т.  б.  ондаған  авторлар  мақалалар 

жариялаған. Олардың бәрі дерлік әйел теңсіздігінің қайнар көзі надандықта екендігін атап 

айтып, қазақ әйелдерінің қоғамдағы өз орнын алуларының бірден-бір жолы қыз балаларды 

оқыту  қажеттігі  туралы  жазған.  Мысалы,  Тiлеубергенов  Жұбакен  "Айқап"  жорналының 

1912  жылғы  8  нөмiрiндегi  "Қыз  балалар  қақында  бiр-екi  сөз"  деген  мақаласында  әйел 

теңдiгiн, қыз балаларды оқыту мәселесiн көтерген. Қыз балаларды оқыту керектiгi туралы 

Кәшiмов Мұхамедсәлiм /"Айқап", 1913, №2/, Ғаббасов Сабыржан /"Айқап", 1915, №3/ т.б. 

арнайы  мақалалар  жазған.  Бұл  қыз  балаларды  оқыту  не  оқытпау  туралы  мәселенiң  сол 

уақытта ұлт алдында тұрған маңызды мәселелердiң бiрi болғандығын көрсетедi. 

Қыз  балаларды  оқытудың  ұрпақ  тәрбиесiндегi  зор  маңызы  барлығын  халқына 

насихаттаған  "Айқап"  жорналы,  оқып  бiлiм  алған  қазақ  қыздары  туралы  қуана  жазған. 

Мысалы,  жорналдың  1913  жылғы  15  нөмiрiндегi  "Iшкi  хабарларда"  оқу  арқылы  үлкен 

дәрежеге қолы жеткен Асфендиярова Мәриям туралы "Тәшкенде тәржiмән болып тұрушы 

Сейiтжағыпар Асфендияровтың қызы Мәриям Асфендиярова Петербордағы ғали  әйелдер 

курсын  /Высшие  женские  курсы/  1908  жылдар  шамасында  бiтiрiп,  докторлыққа 

/дәрiгерлiкке/  куәлiк  /диплом/  алып,  әуелгi  кездерде  "Темiрлан"  деген  жерде  дәрiгер 

болып  тұрушы  едi.  Осы  күнде  сол  арыстан  жүрек  бикешiмiз  Хиуаға  хан  сарайына 

дәрiгерлiкке  тағайындалыпты.  Жалование  жылына  алты  мың  теңге.  Жыл  сайын  төрт  ай 

бостандықпен пайдаланады. Жiгiттерiмiздiң қолы жетiспеген жерге қыздарымыздың қолы 

жетiсушiлiкке қазақ үшiн зор шаттық деуге болмай ма?!" - деп жазса, келесi 16 нөмiрдегi 

"Iшкi  хабарларда"  берiлген  "Досжанқызы  Аққағаз"  деген  хабарда:  "Биыл  Орынбор 

гимназиясын бiтiрiп шыққан Аққағаз Досжанқызы Мәскеудегi қыздарға арналған жоғары 

курстың  дәрiгерлiк  бөлiмiне  кеттi.  Өзiне  Торғай  облысының  Земский  сомасынан 

степендия берiлген екен", - деп жазылған.  

Жоғарыда  айтылғандай,  қыз  балаларды  оқыту  туралы  және  оқыған  қазақ  қыздары 

туралы өз кезегiнде "Қазақ" газетінде де мақалалар жарияланып тұрған. Мысалы, газеттiң 

1915  жылғы  30  сентябрьдегi  151  нөмiрiнде  Ж.Ж.  деп  қол  қойған  автор  /Қ.Атабаевтың 

дәлелдеуiнше,  ол  Жанұзақ  Жәнiбековтың  бүркеншек  аты.  "Қазақ  баспасөзi  Қазақстан 

тарихының дереккөзi/ [1] өзiнiң "Талапкер қазақ қызы" деген мақаласында Орынбордағы 

"Бағбыстан мектебiне" оқуға түскен қазақ қызы Сара Есова туралы жазса [2], газеттiң 1917 

жылғы 240-шы және 249 нөмiрлерiнде басылған "Қазақ мұғалiмi" және "Мұғалима қазақ 

қызы"  атты  редакциялық  мақалаларда,  кеңес  өкiметi  кезiнде  көрнектi  қоғам  қайраткерi 

дәрежесiне дейiн жеткен Сара Есованың Орынбордағы "Бағбастан ханым" атты мұсылман 

қыздары мектебiн бiтiрiп, мұғалима болғандығы туралы жазған.  

Осылай, ұлттық мерзiмдi басылымдар "Айқап" жорналы мен "Қазақ" газетi ХХ ғасыр 

басында ұлт алдында тұрған әлеуметтiк мәселелердiң ең өткiрi де, маңыздыларының бiрi – 

қазақ қыздарын оқыту мәселесiне ерекше көңiл бөлiп, оқыған қазақ қыздарының тағдыры 

туралы  өз  оқырмандарына  жеткiзiп  отырған.  Бүгiнгi  күнi  ол  мақалалар  әлеуметтiк 

тарихымыздың баға жетпес құнды дереккөздерiне айналып отыр. 

Жоғарыда  айтылғандарға  қорытынды  жасасақ,  онда  ХХ  ғасыр  басында  қазақ 

жастарын  оқыту  мәселесiндегi  ең  өзектi  проблемалардың  бiрi  –  жағдайы  төмен 

отбасыларынан  шыққан  мұқтаж  оқушыларға  ақшалай  көмек  көрсету  болғандығын 

"Айқап" пен "Қазақ" дереккездерi ретiнде дәлелдеп отыр. Жорнал мен газет мәлiметтерiне 

деректанулықты  талдау  жасау  бұл  мәселенiң  ұлттық  деңгейге  дейiн  көтерiлген  маңызды 

 

264 

мәселе екендiгiн және аталарымыздың ол мәселені  шеше бiлгендiгiн көрсетедi.  Ондаған, 

жүздеген таланты жастар өз халқы көрсеткен көмектерi арқасында оқуға мүмкiндiк алған. 

Сондықтан  олардың  көбi  туған  халқына  адал  қызмет  еткен.  Сонымен  қатар,  қазақ 

қоғамындағы ең өткір әлеуметтік мәселелердің бірі – әйел теңсіздігі, қыз балаларды оқыту 

маңызды  мәселелердiң  бiрi  ретiнде  қарастырылған.  Жорнал  мен  газет  материалдары 

дереккөздерi  ретiнде  қазақтардың  өз  қыздарын  ер  балалармен  қатар  оқытуға  бет 

алғандығын да көрсетедi. 

 

Әдебиеттер 

1.  Атабаев  Қ.М.,  Қазақ  баспасөзі  Қазақстан  тарихының  дерек  көзі.  /1870-1918/.  – 

Алматы: Қазақ университеті. 2000 ж. 

2.  Ж.  Ж.  (Жанұзақ  Жәнібеков),  Талапкер  қазақ  қызы  //Қазақ,  1915,  №  151,  30 

сентябрь. 

3. Малдыбаев М. Қайырлы ниет, жақсы ырым.// Айқап, 1912, № 3 

4.  Тілеубайқызы  С.  Қазақ  қыздарының  аталарына.  //Айқап,  1911,  №  7,  11-12  бб. 

Жинақ, 70 б. 

 

 

265 

III СЕКЦИЯ. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ФИЛОЛОГИЯСЫ 

 

КАЗАХСКАЯ И РУССКАЯ ФИЛОЛОГИЯ 

 

 

 

 

Н. К. Кажекенова 

г. Астана 

 

КОММУНИКАТИВНАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ НОСИТЕЛЕЙ 

РУССКОГО ЯЗЫКА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН 

 

Становление речевой культуры любого человека обусловлено двумя факторами:  

1)

 

это языковая среда; 

2)

 

специальное обучение литературному, в частности, русскому языку. 

В  настоящее  время  в  социум  вливается  поколение,  родившееся  в  постсоветский 

период.  При  всей  возможной  преемственности  речевых  культур  речь  нашей  молодежи 

существенно  отличается  от  той  русской  речи,  которую  привыкли  анализировать 

лингвисты,  поскольку  существенно  изменилась  речевая  ситуация  в  целом.  На  нее 

повлияли в 50-60-е годы 20 в. такие внешние социальные факторы, как изменение круга 

носителей  языка,  распространение  просвещения,  территориальные  перемещения 

народных  масс,  создание  новой  государственности,  по-новому  влияющей  на  некоторые 

сферы языка, развитие науки и т.д. [1, с. 34-35]. 

Конец 20 века ознаменовался такими социальными потрясениями, как перестройка, 

распад  СССР,  крушение  тоталитарной  системы,  гласность,  создание  единого 

информационного 

пространства, 

всемирная 

глобализация, 

открытие 

границ, 

формирование  основ  этнической  и  национальной  идентичности,  рост  самосознания 

этносов  и  т.д.  При  этом  социокультурные  изменения  в  обществе  породили  «дух 

отрицания»  проявлений  предыдущей  эпохи,  в  речевой  же  практике  это  проявилось  в  ее 

значительной  демократизации  и  явном  отторжении  от  речевой  практики  советского 

времени с ее избыточной нормализованностью и подцензурностью. 

В  80-ые  годы  20  века  проявились  более  новые  тенденции  в  русской  речевой 

практике: 

1)

 

расширяется  круг  участников  массовой  коммуникации:  новые  слои  населения 

приобщаются к ораторскому искусству, пишут в СМИ; 

2)

 

нет цензуры – люди начинают говорить свободно и в любой ситуации; 

3)

 

возрастает личностное начало, диалогичность устного и письменного общения; 

4)

 

расширяется сфера устного публичного общения; 

5)

 

меняется форма массовой коммуникации: появляется обратная связь; 

6)

 

расширяются жанры публичной коммуникации; 

7)

 

появляется чувство открытости при общении даже между незнакомыми людьми; 

8)

 

психологическое неприятие бюрократического языка прошлого [2, с. 12]. 

Эти социокультурные изменения на рубеже веков вносят существенные изменения в 

понимание  того,  какая  речь  является  правильной  и  хорошей,  эталонной,  допустимой  и 

недопустимой. 

Ученые-лингвисты выделяют 4 типа речевой культуры: 

1)

 

элитарный – носители этого типа владеют всеми нормами литературного языка и 

речевого этикета, а также функционально-стилевой дифференциацией русского языка; 

2)

 

средне-литературный  –  носители  данного  типа  воплощают  общую  культуру 

человека  в ее  упрощенном и далеко не полном варианте, т.е.  авторитетом и источником 

прецедентных текстов для них являются СМИ и массовая литература; 

 

266 

3)

 

3-ий  и  4-ый  типы  речевой  культуры  –  литературно-разговорный  и  фамильярно-

разговорный,  по  мнению  ученых,  сформировались  как  самостоятельные  только  в  90-ые 

г.г. 20 в., и для них характерно владение только одной функциональной разновидностью 

русского языка - разговорная речь [3, с. 22-24]. 

Исследователи  отмечают  все  большее  распространение  разговорной  речи  на  все 

сферы  деятельности,  размывание  стилевых  границ,  изменение  эталона  «хорошей  речи», 

преобладание  жаргонов  в  речи  молодежи,  снижается  доля  грамотно  говорящих  и 

пишущих  людей.  Среди  людей  старшего  и  среднего  поколения  есть  представление  о 

допустимой степени безграмотности, чего, к сожалению, нельзя сказать о большей части 

молодежи. 

Проблема  ухудшения  коммуникативной  компетенции  носителей  русского  языка, 

вульгаризация  его  уже  признаны  в  обществе  не  только  лингвистами,  но  и 

государственными  деятелями.  Этим  обстоятельством,  вероятно,  и  обусловлено  введение 

экзамена по тому или иному языку для госслужащих. 

Многие ученые склонны видеть причины ухудшения коммуникативной компетенции 

носителей языка преимущественно в следующих реалиях современой языковой политики 

в постсоветском пространстве, в частности: 

1)

 

язык СМИ, снижение литературности в нем; 

2)

 

интернет со всей совокупностью его возможностей и доступности; 

3)

 

рунет  (русскоязычный  сектор  Интернета)  и  чат  (разговор  в  режиме  реального 

времени (on-line), с их специфическими особенностями общения; 

4)

 

СМС  –  сообщения,  синтаксис  которых  еще  более  разговорен,  чем  в  интернет-

жанрах письменной речи; 

5)

 

и наконец-прагматизм молодежи во всем, в том числе и в отношении к языку. 

Таким  образом,  анализ  языковой  ситуации  рубежа  веков  позволяет  представить 

некоторые прогнозы ближайшего развития и функционирования русского языка в странах 

СНГ,  где  он  и  по  сей  день  является  одним  из  значимых  средств  коммуникации.  По 

мнению  большинства  ученых,  еще  не  пройдена  точка  невозврата,  еще  можно  что-то 

сделать,  чтобы  «негативное  возможное  не  превратилось  в  реальную  судьбу  языка»  [3, 

с.34]. 

Е.Я.  Шмелева  на  основе  анализа  языковой  ситуации  и  оценки  общей  динамики 

прогнозирует [4]: 

1)

 

активный словарь русского языка обновится на 30%; 

2)

 

кодифицированные  орфографические,  орфоэпические  и  грамматические  нормы 

станут менее строгими; 

3)

 

из-за массового распространения интернета синтаксис русской письменной речи 

существенно сблизится с синтаксисом разговорной речи; 

4)

 

окончательно исчезнет высокий стиль русской речи: 

Что  же  реально  происходит  у  нас  в  стране?  С  одной  стороны,  солидная 

академическая  школа  крупных  лингвистов,  которые  своими  исследованиями  в 

определенной степени иногда даже превосходят идеи российских ученых в силу того, что 

дву – и полиязычны. С другой стороны - студенты, (к примеру, на казахское отделение в 

прошлом  учебном  году  поступили  72%  абитуриентов),  в  большинстве  своем  плохо 

владеющие  и  практически  не  владеющие  русским  языком,  в  том  числе  студенты-

оралманы. На наш взгляд, наряду с пробелами языкового образования в школе, МОН РК 

учебно-методическому  оснащению  преподавания  языков  в  вузе  не  уделяет  должное 

внимание:  по  типовой  программе  мы  должны  первокурсников  обучать  научному  стилю 

русского языка естественно, если эта программа доступна для подготовленных студентов, 

обучающихся  на  специальностях  международного  цикла,  то  практически  непреодолима 

для студентов, обучающихся на технических и др. специальностях.  

 

267 

Итак,  на  наш  взгляд,  для  реального  внедрения  желаемого  полиязычия,  необходимо 

учебно-методическое  оснащение  языков  в  вузах,  составляемое  коллективом  ученых, 

методистов-практиков. 

В  погоне  за  мнимым  полиязычием  нам  следует  задуматься  в  первую  очередь  о 

качестве  преподавания  языков  в  начальной,  средней  и  высшей  школе;  по  мнению 

практиков,  для  эффективного  внедрения  полиязычия  в  РК  в  вузах  необходимо  готовить 

дву - , трехязычных специалистов, а также по узко-специальным отраслям- со знанием 2-3 

языков, например, математик со знанием казахского, русского и английского языков. 

Вместо  этого  в  вузах  сведена  до  минимума  подготовка  педагогических  кадров,  по 

специальности  «Педагогика  и  методика начального  обучения»  ведущие  вузы  Казахстана 

практически  уже  не  готовят  кадры,  а  ведь  и  становление  личности,  формирование  ее 

приоритетов,  интересов  к  той  или  иной  дисциплине  происходят  в  начальном  звене.  Лет 

через  10  в  начальной  школе  некому  будет  работать,  и  тогда  вряд  ли  можно  достичь 

реального полиязычия. 

Таким образом, речевая и языковая компетенция человека обусловлены факторами, 

связанными  с  последовательным  его  обучением  определенным  навыкам  и  умениям. 

Казахстану  нужны  грамотные,  высококвалифицированные  специалисты,  умеющие 

донести информацию носителю другого языка на его языке, и, более того, владеющие 3-4 

языками в его письменной и устной формах.  

 

Литература 

1.Русский  язык  и  советское  общество:  Социолого-лингвистическое  исследование. 

Лексика СРЛЯ. М.: Наука, 1968. 

2.Русский  язык  конца  20-го  столетия  (1985-1995)  /Ред.  Е.A.  Земская.  М:  Языки 

русской культуры, 2000. 

3.Хорошая речь /Под ред. М.А. Кормилицыной и О.Б. Сиротининой. Изд. 2-е, испр. 

М: Издат-во ЛКИ, 2007. 

4.Шмелева  Е.Я.  Русский  язык  21  века:  воспоминания  о  будущем//Доклад  на  II 

международной конференции «Культура русской речи». М.: ИРЯ РАН, 4-6 октября 2010. 

 

 

 

 

Қ. А. Мамаділ 

Астана қ. 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ МОРФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ А.ЫСҚАҚОВ ҰСТАНЫМЫ 

 

Бірқатар  тіл  ғалымдары  түркі  тілдерінің  грамматикалық  жүйесінің  зерттелуі  ХҮІІІ 

ғасырдың  екінші  жартысында  басталғандығын  айтып  жүр.  Бұған  дәлел  ретінде  чуваш 

тіліне  (Сочинения,  пренадлежащие  к  грамматике  чувашского  языка    (1769),  татар  тіліне 

(«Азбука  татарского  языка»  (1778)  түрік  тіліне  («Турецкая  грамматика»  (1778)  және  т.б. 

сияқты  (алғашқы)  түркі  тіліне  қатысты  еңбектер  айтылып  жүр.  Мұның  өзі  түркі  тілдері 

грамматикасының  Ресей  ғалымдарының  тарапынан  ғана  зерттелуіне  екі  жарым  ғасырға 

жуық  уақыт  өткенін  білдіреді.  Шындығында,  түркітанудағы  грамматикалық  ілімнің 

қалыптасуына  он  ғасырдан  астам  уақыт  болыпты.  Бұған  Махмұд    Қашқаридің    ХІ  ғ. 

жазылған  «Диуани  лұғат  ит-түрк»  атты  еңбегі  [1]    дәлел.  Өйткені  ол  еңбекте  сол  кездің 

өзінде  бір-бірінен  ерекшелене  бастаған  түркі  тілдеріндегі  сөздердің  құрамы,  тұлғасы, 

кейбір  жұрнақтардың  мағыналық  қызметі,  т.б.  мәселелер  жөнінде  құнды  пікірлер 

айтылды. Мәселен, -лық/-лік қосымшасы тұлғасындағы сөздердің білдіретін мағыналары, 

етістіктің райы мен шағы жөніндегі айтқандары және т.б. ойлары түркологияға араға көп 

ғасырлар  салып  белгілі  болғанымен,  қазіргі  түркітанудағы  морфологиялық  теорияда  өз 

 

268 

құндылығын  әлі  жоя  қойған  жоқ.  Түркі  тілдерінің,  оның  ішінде,  қазақ  тілінің  төл 

табиғатын  нақты  таныта  алатын  тұжырымдар  қазір  де  керек-ақ.  Профессор  Ахмеди 

Ысқақұлының қазақ тілін болашақта қай бағытта, қалай, қандай принциптерге, теориялық 

тұжырымдарға сүйене зерттеу қажеттілігі жөніндегі ғылыми мәні терең сөзі бар, ол түркі 

тілдерінің  ең  көне  қабаттарын  сөз  құрамын  жаңаша  зерттей  отырып  тану  қажеттілігін 

айтқан  болатын.  Ғалымның    қазақ  тіліндегі  фономорфологиялық  құбылыс  жөніндегі 

пікірлері морфология теориясын жаңа бір белеске көтерері сөзсіз еді. 

Профессор Ахмеди Ысқақұлының қазақ тілі морфологиясын дамытудағы ізденістері 

оның  тіл  теориясының  терең  білгірі  екендігін  танытады.  Бұл  үшін  қазақ  тіліндегі 

морфологиялық  теорияның  даму  деңгейін  талдап,  түйіндеп,  жетілдіріп  отыратын  1964, 

1974,  1991  жылдары  шыққан  «Қазіргі  қазақ  тілі  (морфология)»  [2]  оқулығын  айтсақ  та 

жеткілікті. Қазақ тілінің морфологиялық табиғатына алғаш рет түрен салып, терминдерін 

қалыптастырған Ахмет Байтұрсынұлы екенін бүгінде ғылыми орта жақсы біледі. Ахаңның 

сөз  тұлғасының  түрлері  (түбір  сөз,  туынды  сөз,  қос  сөз,  қосалқы,  қосымшалар),  сөз 

таптары  т.б.  жөніндегі  тілдік  деректерге  негізделген  тұжырымды  пікірлері  кейін 

Қ.Жұбановтың  1936  жылы  жарық  көрген  орталау,  орта  мектептерге  арналған  «Қазақ 

тілінің грамматикасында» (морфология), М.Балақаевтың 1941 ж. жарық көрген «Қазақ тілі 

грамматикасының»    кейбір  мәселелері»  [3]  және  т.б.  еңбектерде  жалғасын  тапты  немесе 

теориялық жетістіктер негізінде толықтырыла тұжырымдалды.     

Қазақ  ғалымдары  бір  ғасырға  жуық  уақыт  ішінде  грамматиканың  морфология 

саласында  айтарлықтай  табыстарға  жетті.  Қазақ  тілінің  морфологиясы  түрлі  қырынан 

зерттелді. Ғалымның үстеу, рай жөніндегі зерттеулері солардың қатарынан орын алады.  

Ғылым  -  үнемі  дамып,  толығып  отыратын  құбылыс.  Онда  кемшілік  пен  жетістік 

қатар  жүреді.  Ал  осындай  тұтас  ғылыми  үдерісті  жіті  бақылап,  талдап,  оқулық  түрінде 

жинақтап, түйіндеп беруде Ахмеди Ысқақұлының дарын табиғаты ерекше. Оның «Қазіргі 

қазақ  тілі»  («Морфология»  атты  еңбегінің  оқулықтан  гөрі  монографиялық  сипатының 

басым  болу  сыры  сонда  жатыр.  Мәселен,  белгілі  ғалым  Кәкен  Аханов  «Грамматика 

теориясының негіздері» [4] деген еңбегінде сөз формаларын грамматикалық және туынды 

деп  екіге  бөле  қараса,  А.Ысқақов  сөз  формалары  жөнінде  тың  концепцияны  ұсынады. 

Яғни  бір  ғана  синтетикалық  тәсіл  арқылы  туатын  сөз  формаларын  категориялық 

маңыздары  мен  қызметтеріне  қарай    сөз  жалғастыратын,  сөз  түрлендіретін  және  сөз 

тудыратын формалар деп үшке бөліп, қазақ тілінде сөз формалары морфологиялық тәсіл 

арқылы  да,  синтаксистік  тәсіл  арқылы  да  жасалатынын  айтады.  Бұл  пікір  кейіннен 

профессор  Н.Оралбаеваның  етістіктің  аналитикалық  формалары  мен  форманттары 

жөніндегі  зерттеулерінде  дамытылды  [5],  С.Исаевтың  «Қазіргі  қазақ  тіліндегі  негізгі 

грамматикалық  ұғымдар»  [6]    деген  оқу  құралында  қолдау  тапты.  Ал  К.Қарымбаева, 

Г.Абдирасилова, Қ.Бибеков т.б. сынды ғалымдар  тереңдете зерттеді [10]. 

Қазақ  тіл  білімінде  күрделі  етістіктер  теориясының  негізін  Қ.Жұбанов 

қалыптастырды.  Бұл  проблема  жан-жақты  зерттеліп  келе  жатқанымен,  әлі  де  толық 

шешімін  тапты  деуге  болмайды.  Ғалым  бұл  тараптағы  теориялық  ізденіс  нәтижелерін 

үнемі  назарда  ұстап,  оқулықты  ғылыми  жағынан  үнемі  жетілдіріп  отырған.  Бұған  1991 

жылғы  басылымдағы  «Аналитикалық  етістіктер»,  «Аналитикалық  формалар»  деген 

тақырыпшалар  дәлел.  Мәселен,  1974  жылғы  оқулықта  «Көмекші  етістік  және 

аналитикалық  форма»  деп  берілсе,  1991  жылғы  еңбекте  «Көмекші  етістік  пен 

аналитикалық  форманттар»  деп  берілген.  Бұл  өзгерісті  аналитикалық  форма  мен 

аналитикалық  формант  ұғымдарының  ара  жігінің  түркологияда  сондай-ақ  қазақ  тіл 

білімінде  анықталуынан  деп  түсіну  керек.  Мұның  өзі  соңғы  еңбектің  тіл  ғылымындағы 

соңғы  теориялық  жетістіктермен  толықтырылғанын  көрсетеді.  Ғалым  морфология 

саласындағы  ғылыми  жетістіктерге  сын  көзбен  қарап,  кейбір  проблемаларды  қайыра 

зерттеп,  тың  түйіндер  жасап  отырғанға  ұқсайды.  Етіс  категориясындағы  субьекті  мен 

обьектінің  амалға  қатысы,  керісінше,  амалдың  субъекті  мен  обьектіге  қатысы  жөніндегі 

тың  түйіндеулері  сыны  аңғартса  керек.  Мұндай  пікірді  етістіктің  рай  категориясына 

 

269 

қатысты  да  айтуға  болады.  Қазақ  тілінде  функционалдық  өрісі  кең  етістіктердің  бірі  де 

етістігі. Де етістігін арнайы зерттеген ғалым Асхат Әбілқаев оны семантикалық жағынан 

сөйлеу етістігіне жатқызады [7]. Ал А. Ысқақов де етістігін сөйлеу және ойлау етістіктері 

деген  топқа  жатқызып,  семантикасы  мен  функциясының  жан-жақтылығы  жағынан  өзге 

сөйлеу етістіктерінің де етістігіне барабар бола алмайтынын айтады.  

Профессор  Ахмеди  Ысқақұлы  қазақ  тіліндегі  үстеулерді  дербес  сөз  табы  ретінде 

арнайы зерттеді. Зерттеу нәтижесі «Наречие в современном казахском языке» деген атпен 

1950 жылы жарық көрді. Әрине, үстеу бұған дейін де түрлі еңбектерде берілді. Дегенмен 

А.Ысқақовтың зерттеуінде үстеу морфологиялық жағынан тереңдетіле, кейбір аспектілері 

ғылыми  тұрғыдан  нақтылана  түсті.    Сондықтан  жоғары  оқу  орындарына,  мектепке 

арналған  оқулықтардың,  академиялық  грамматиканың  морфология  бөлімінде  сол 

жетістіктер назарға алынды. Бұл процес күні бүгінге дейін жалғасуда. Бұған Ә.Төлеуовтің 

«Сөз таптары», Ә.Нұрмаханованың «Қазіргі қазақ тілі», С.Исаевтің «Қазақ тілі», «Қазіргі 

қазақ тілі» және т.б. авторлардың еңбектері дәлел. Дегенмен сәйкессіздіктер де жоқ емес. 

Мәселен,  академик  Н.Сауранбаевтың  1953  жылы  жарық  көрген  педучилищеге  арналған 

еңбегінде Үстеу мағыналық жағынан бес топқа бөлінген: амал, мезгіл, мекен, сан-мөлшер, 

күшейткіш  [8].  Ал  А.Ысқақов  болса  Үстеуді  8  мағыналық  топқа  бөлген.  Ол  сондай-ақ 

Үстеулердің  морфологиялық  белгілерін,  тұлғалық  түрлері  мен  жасалу  жолдарын 

анықтады.  Тек  туынды  үстеулер  ғана  сөзжасамның  жеке  сала  болып  қалыптасуына 

байланысты  дамытыла  зерттелді.  Мәселен,  ғалым    Қ.Есенов  үстеуге  қазіргі  сөзжасам 

теориясы тұрғысынан қарады [8,3-13]. Алайда сөзжасам мен морфологияның сөз құрамы, 

сөз  табы  мәселесінде  тығыз  байланысты  екенін  болсақ,  бұл  мәселеде  А.Ысқақов 

тұжырымдарының үстеу сөзжасамының дамуына тигізер ықпалы мол екенін аңдаймыз. 

 

Әдебиеттер 

1. Махмуд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. 

–

 А., 1993. 

2. Ысқақов  А.  Қазіргі  қазақ  тілі.  Морфология. 

–

  А.,  1964;  Ысқақов  А.  Қазіргі  қазақ 

тілі. Морфология. А., 1974; Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. 

–

 А., 1991. 

3. Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері. 

– 

А., 1941. 

4. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. 

–

 А., 1996. 

5. Оралбаева  Н.  Қазақ  тіліндегі  етістіктің  категориялары.  Тіркесімі,  сөздегі  орны. 

–

 

А., 1980. 

6. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы, 1999. 

7. Әбілқаев А. «Де» етістігінің мағыналық қызметі. 

–

 А., 1958.  

8. Сауранбаев Н. Қазақ тілі (педучилищеге арналған). 

–

 А., 1953. 

9. Есенов  Қ.  «Словообразования  наречии  в  казахском  языке»  //  Известия  НАН  РК. 

Серия филологическая. 1994. №2.  

10.

 

Бибеков  Қ.Т.  Қимылдың  соңғы  кезеңінің  көрсеткіштері  мен  қолданыстағы 

мағыналық  ерекшеліктері.  Филол.ғ.к.  дисс.  авторефераты.  –  Астана,  2003;  Қарымбаева 

К.М.  Қазақ  тіліндегі  күрделенген  аналитикалық  форманттардың  мағынасы  мен 

қолданысы. Филол.ғ.к. дисс. авторефераты. – Астана, 2003; Абдрасилова Г.Қ. Қазіргі қазақ 

тіліндегі  сөздердің  аналитикалық  тәсіл  (бірігу,  қосарлану,  тіркесу)  арқылы  жасалуы. 

Филол.ғ.к. дисс. авторефераты. – Астана, 2003. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

270 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: