Филология факультеті Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы

3. 

4. 

Тілді таңбалық жүйе сапасында қарастыру оған құрылымдық-жүйелілік тұрғыдан сипаттама беруге мүмкіндік 

синтаксистік құрылымын сипаттауға, жай және құрмалас сөйлемдердің құрылымдық үлгілерін бөліп көрсетуге әкелді. 

Бірақ  тілді бұл тұрғыдан қарастыру негізінде «формадан мазмұнға қарай» зерттеу ұстанымы жатты. Ол тіл жүйесінің 

даму  қозғалысын  толық  таныта  алмады.  Соған  сай  айтылған  сөз  мәнін  түзуге  қатысатын  деңгейлердің  және 

категориялардың  арасындағы  өзара  байланыстардың,  тілдік  бірліктердің  қызмет  ету  тетіктерінің,  жалпы  тіл 

заңдылықтарының  қолданылуын  түсіну  мүмкін  болмайды.  Сондықтан  біртұтас  тілдің  синтаксистік  құрылымын 

зерттеудің  құрылымдық-жүйелілік,  функционалды-семантикалық  және  коммуникативтік  әдістерін  сабақтастыра 

қолдану  тілді  зерттеудегі  функционалды  бағытты  қалыптастырды.  Құрылымдық-жүйелілік  тұрғыдан  зерттеу  әдісі  сөз 

сөйлеудегі коммуникативтік қызметінің ортақтығына негіздей отырып түрлі деңгейдегі тілдік категорияларды қамтитын 

функционалды-семантикалық  құралдарды  сипаттайды.  Функционалды-коммуникативтік  әдіс  тіл  жүйесін  терең  әрі 

толық  сипаттауға  мүмкіндік  береді,  тілдік  элементтер  мен  категориялардың,  объективті  шындық  арасындағы 

байланысты  айқындауға,  олардың  сөз  сөйлеуде  жүзеге  асу  шарттарын  анықтауға  жағдай  жасайды.  Осыған  орай 

функционалды-коммуникативтік синтаксис тілді  қызмет  көрсетуі  барысында, яғни  қолданысы үстінде зерттейді, оның 

зерттеу негізі тілдік тұлғаға бағытталады. Ол кең ауқымда түсініледі, синтаксистік категорияларды функционалды және 

құрылымдық тұрғыдан кешенді зерттейді, ол түрлі зерттеу бағыттарының әдістер мен тәсілдерін жинақтап пайдаланады. 

Сол  арқылы  синтаксистік  жүйенің  даму  қозғалысын  нақтырақ  ашады  деп  түсініледі.  Соған  сай  синтаксистің  басты 

зерттеу нысаны саналатын сөйлем де түрліше анықталады.  Жалпы қай тілдің синтаксисін алсақ та, оның ішінде түркі 

тілдерінің  қай-қайсысында  да,  синтаксистің  негізгі  бірлігі  –  сөйлем.  Сөйлемді  жоғарыдағы  синтаксис  аспектілері 

түрліше  анықтайды  және  ол  зерттеу  нысанына  алынып  отырған  қазақ,  башқұрт,  татар  тілі  синтаксисіне  қатысты 

зерттеулерде толық кездеседі. Енді соларға тоқталайық. Қазақ тілі синтаксисіне қатысты зерттеулерде:  

1) сөйлем дегеніміз  –сөздердің басын құрастырып,  біреу  айтқан ой.  Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын 

айтады.  Ойын  айтуға  тиісті  сөздерді  алады  да,  олардың  басын  құрап,  біріне-бірінің  қырын  келтіріп,  қиюластырады. 

Қыры келмейтін сөздерді қиындастыру үшін қырларын өзгертіп қиюын келтіреміз;  

 2)  Сөйлем  дегеніміз  –  предикаттық  қатынас  негізінде  құрылып,  біршама  аяқталған  ойды  білдіретін 

синтаксистік тұтастық. Оның негізгі грамматикалық белгілері: предикативтілігі, модалдылығы, интонациясы. Сөйлем – 

коммуникативтік тұлға, яғни, пікір білдіру үшін, ақпарат беру үшін қолданылады;  

3)  Сөйлем  дегеніміз  –предикаттық  қатынас  негізінде  біршама  аяқталған  ойды  білдіретін  тиянақты  сөздер 

тізбегін сөйлем дейміз.   

Қазақ  тіл  білімінде  беріліп  жүрген  анықтамаларда  сөйлемнің  қандайда  бір  ойды  білдіретіні,  предикаттық 

қатынасқа негізделіп құрылатыны айтылған.  

Татар тілі грамматикасынада В.Н.Хангилдин сөйлемге мынандай анықтама береді: «Жөмлә - телнең иң төп һәм 

иң  эре  синтаксистик  берәмлеге».  Башқұрт  тілі  грамматикасында  Н.К.Дмитриев  сөйлемді  былайша  анықтаған:  «... 

Предложение – это такая группа слов, которая выражает определенную законченную мысль и позволяет сделать из этой 

мысли какой-либо реальный вывод. ...Всякое синтаксическое сочетание слов, части которого осознаются в отношении 

друг  к  другу  как  подлежащее  и  сказуемое,  является  предложением.  Предложения  есть  выраженная  средствами  языка 

функциональная связь самого действия и направляющего его субъекта».  Ғ.Ғ.Сәйетбатталов

«Башкорт теле ябай һөйләм 

коммуникативтік бірлік. Ал сөз тіркесі дегеніміз – сөйлемді құрайтын, сөз жағдаятына байланысты, алдыңғы айтылымға 

немесе тілдік мәнмәтінге сай коммуникативтік бірлік сапасында жұмсалуы мүмкін минималді емес синтаксистік бірлік» 

46 

 

[15, 268]. Келтірілген анықтамалардан көріп отырғанымыздай, сөйлемнің синтаксистік бірлік екендігі дау туғызбайды, 

бірақ  оны  бірі  синтаксистік  бірлік,  екіншілері    сөз  тобы,  коммуникативтік  бірлік,  сөздер  тізбегі,  айтылған  ой  деп 

анықтаған.  Қазіргі  уақытта  олардың  жалпы  мәні  бірдей  деп  түсінуге  болғанымен,  синтаксистік  бірлік  пен 

коммуникативтік бірліктің,  сөздер тізбегі мен сөз тобының білдіретін мағыналары бір емес. Көңіл аударатын тағы бір 

мәселе  –    башқұрт  тілінің  синтаксисінде  берілген  анықтамалардың  айырмашылығы.  Соған  нақты  тоқталсақ, 

Н.К.Дмитриевше, сөйлем белгілі бір аяқталған ойды білдіріп қана қоймайтыны, оның ол ойдан белгілі бір шынайы ой-

қорытынды  туғызатыны  аталған,  демек,  сөйлемді  айтушы  тарапынан  ғана  алып  сипаттап  тұрған  жоқ,  оны  тыңдаушы 

тарапынан  да  бағалап  тұр.  Демек,  қарым-қатынаста  пікір  алмасу  құралы  болу  қызметі,  коммуникативтік  бірлік 

сапасындағы  сипаты  анық  беріліп  тұр.  Бірақ  ғалымның  «бір-біріне  қатысты  алғанда  бастауыш-баяндауыш  болатын 

сөздердің  кез  келген  синтаксистік  тіркесімі  сөйлем  болып  табылады»  дегені  үнемі  дәл  бола  бермейді.  Мысалы,  қазақ 

тіліндегі  үйірлі  сөйлем  мүшесі  құрамындағы  сөздер  өзара  бір-біріне  қатысты  алғанда,  бастауыш-баяндауыштық 

құрылымда  тұрады  (Бойы  ұзын  жігіт  –  Жігіттің  бойы  ұзын),  бірақ  ол  сөйлем  ішінде  бір  сөйлем  мүшесінің  қызметін 

атқарады.  Ғ.Ғ.Сәйетбатталовтың  көзқарасынша,  синтаксистің  негізгі  бірлігіне  сөйлем  ғана  емес,  сөз  тіркесі  де  енеді, 

анықтамасында айтылғандай, сөз тіркесі де коммуникативтік бірлік сапасында жұмсала алады, бірақ ол кезде алдыңғы 

сөйлем не тілдік мәнмәтін көмекке келеді. Қазақ тіл білімінде жеке сөздің де, сөз тіркестерінің де предикативтілік пен 

модалділікке, сөйлемге тән интонацияға ие болып, сөйлем сапасында жұмсалатыны айтылған. 

Кейінгі  кезеңде  функционалды  синтаксисте  сөйлем  тек  коммуникативтік  бірлік  емес,  функционалды-

коммуникативтік  бірлік  ретінде  сипатталады,  оның  бойына  шындықтағы  заттар  қатынасы  мен  түрліше  байланысын 

бейнелейтін  ұғымдық  категориялардың,  түрлі  байымдаудың  (хабарлау,  сұрау,  бұйыру)  түрлі  деңгейдегі,  өзара 

әрекеттестіктегі берілу жолдары жинақталады. Синтаксистің негізгі  бірлігі  сөйлем ретінде толық анықталды. Башкорт 

тілінің жай сөйлем синтаксисін зерттеген Д.С.Тикеевше, сөйлем – өте күрделі, қарама-қайшылықты, көп қырлы түсінік, 

негізгі екі белгімен анықталады: коммуникативтілігімен және құрылымдық мазмұнымен. Бұлар сөйлемге ғана тән форма 

мен  мазмұнды  түзеді.

 

И.П.Распопов  өз  зерттеулерінде  сөйлемді  екі  аспектіде  қарастыру  дұрыс  болатынын  атап 

көрсеткен:  1)  құрылымдық-синтаксистік,  2)  коммуникативтік-семантикалық.  Бірінші  аспектіде  сөйлем  өзінің 

құрылымдық  базасы  негізінде  сипатталса,  екіншісінде  –  өзіне  ғана  тән  «хабарлайтын  мәнімен»  сигналға  айналатын 

коммуникативтік бірлік сапасында сипатталады.  

Сөйлемнің  ең  басты  және  негізгі  қызметі  –  хабар  беру,  осы  арқылы  ол  өзге  синтаксистік  құрылымдардан 

ерекшеленеді.     

Басқаша  айтқанда,  сөйлем  –  мәндік  және  интонациялық  жағынан  тиянақталған  синтаксистік  біртұтастық. 

Сөйлемнің  барлық  типтері  нақты  бір  тілдің  заңдылықтарына  сай  ресімделеді,  олар  шартты  түрде  аяқталған  ойды 

білдіреді және пайымдаудың нақты типіне байланысты болады, оларға предикативтік пен баяндауыштық (сказуемость), 

модалділік  тән  болады,  бұл  үшеуі  «сөйлем  жаны»  деп  саналады  (Тикеев).  Қазақ  тіл  білімінде  сөйлемнің  негізгі 

грамматикалық  белгілерінің  қатарына  предикативтілігі,  модалділігі  және  сөйлемге  тән  интонациясының  болуы 

аталатыны белгілі.  

жүктеу/скачать 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: