Филология факультеті Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы

Мысалы, Бу шәһәрдә барлыгы ничә кеше бар?  Бұл түр қазақ тіліндегі ашық сұрақты сөйлемдердің ішкі жіктелісіндегі 

зат саны ізделетін сұраулы сөйлемдерге сай түседі. Алдыңғы түрмен бірлікте қарастырылған.  

4) Іс-қимылдың себебін, мекенін, мезгілін білдіретін сөздер орнына жұмсалатын сұрау есімдіктерімен келетін 

сұраулы сөйлемдер (рәвеш алмашлыклары белән төзелгән сорау жөмләләр). Мұндай сұраулы сөйлемдер ничек, ник, 

нигә,  нидән,  нилектән,  кайда,  кая,  кайдан,  кайчан  т.с.с.  сұрау  есімдіктерінің  қатысуымен  жасалады.  Мысалы,  Кайда 

барасыз?.  Бұл  түр  қазақ  тіліндегі  іс-қимылдың  сапасының,  себебінің,  мекенінің,  мезгілінің  іздеулі  екенін  білдіретін 

сұраулы сөйлемдермен сай түседі.  

Башқұрт  тілінде  сұраулы  сөйлемдер  екіге  бөлінеді,  бұл  бөлініс  татар  тіліндегі  сұраулы  сөйлемдердің 

жіктемесімен бірдей деуге болады. Атап айтсақ, башқұрт тілінде сұраулы сөйлем 1) жауап талап етілетін, демек ашық 

сұрақты білдіретін сұраулы сөйлем, 2) риторикалық сұраулы сөйлем деп жіктеледі.  

Сұраулы сөйлемнің мағыналық түрін якут тілінде И.Е.Алексеев былайша жіктеген:  

1) Куәландырушы сұрақ. Бұл сөйлем құрамында белгілі сұрау есімдіктері болмайды. Сұраулық шылаулар мен 

модаль  сөздердің  қатысуы  арқылы  жасалады.  Мысалы:  Ол  аата  айдаан  кәлин  сабаланнаба  дин?  –  Демек  у-шу  кейін 

2)  Анықтаушы  сұрақ.  Істің  анық  айтылуына  көз  жеткізу  тілегін  білдіреді,  алдыңғы  айтылған  сұрақ  не  сөз 

қайталанып алынады. Мысалы: Чуолаан тугу биллиэххин бабарабыный? – Сіздің ең қызығатыныңыз не?  

3)  Болжау  сұрақ.  Бұл  сұраулы  сөйлем  пікірлесушінің  бір  нәрсені  еске  алуын,  соған  қатынасын,  қимыл-ісін 

анықтау  жағдайын  сұраушының  көз  алдына  елестетеді.  Мысалы:  Биһиги  арай  мантан  көстехпртүнә?  –  Біз  жаңа 

орынға көшсек не болады?  

4) Растаушы сұрақ. Сөйлемдегі хабарды растауға бағытталған сұраушының сөзі не нақты түрде хабарламаны 

бекітуді білдіретін сұраулы сөйлем. Мысалы, Кырдьык-кырдьык дуо?- Анығында шын ба? 

5)  Қайталаушы  сұрақ.  Қайталау  сұрағы  сұраушы  мен  пікірлесушінің  ынтасымен  бағаланады,  айтылған  сөз 

расталатынын,  теріске  шығарылатынын,  жауапқа  күмәндәнәтінін  білдіреді.  Мысалы:  Үчүе  Отто  эһиглттэннөбісе 

уһаата-эһигиттэн диигин дуу? – Сіз үшін кідірді. – Сіз үшін дейсіз бе?  

6)  Қосымша  сұрақ.  Қосымша  сұрақ  айтылған  хабарға  қатысты  қосымша  мәлімет  алу  мақсатында  қойылады. 

Сондықтан негізгі сұрақтан кейін екі-үш сұрақ қосымша беріледі, істі анықтайды. Мысалы: Ханна кербүт? Хайаабыт?  

Хаһылар үһүнүй? –Қайдан көрдің? Оларға не істеді? Үйірі қанша болды? 

7)  Түрткі  сұраулы  сөйлем.  Коммуникативтік  жоспарда  пікірлесушілердің  өзара  қатынасын  (сезу,  сыйлау, 

тағзым ету т.с.с.), белгілі  бір істі істеуге қозғау салу, түрткі болу мақсатында сұраулы сөйлем формасында айтылады. 

Мысалы:  Оболоор,  быһаарынытыый,  төпебе  ханна,  кимнээх,  тобо?  –  Балалар,  тоқтаңдар,  түсіндіріңдер.  Қашан, 

8)  Бекіту  сұрағы.  Сөйлеушінің  жеке  пікірінің  дұрыстығын  тексеру  мақсатында  айтылады.  Мысалы: 

Бұл  жіктелімдегі  кей  сұраулы  сөйлемдер  қазақ  тіліндегі  аталған  сөйлемдердің  қызметі  жағынан  бөлінісіне 

ішінара ұқсайды. Атап айтсақ, қазақ тілінде сұраулы сөйлемдерді үш топқа жіктейді:  

1) Негізгі сұрақты білдіретін сөйлемдер диалогқа желі болып отырған тақырып жөнінде әңгімелеудің бастапқы 

кезеңінде жұмсалады.  

2)  Жетек  сұрақты  білдіретін  сөйлемдер.  Бұл  топқа  негізгі  сұраққа  жауап  алу  үстінде  қосымша  қойылған 

сұрақты білдіретін сөйлемдер жатады. Осы сұраулы сөйлем түрі якут тіліндегі қосымша сұраққа ұқсас. Екеуі де негізгі 

сұраққа жауап алу барысында қойылады.  

3)  Анықтаушы  сұрақты  білдіретін  сөйлем.  Бұл  сұраулы  сөйлем  екніші  жақтың  сөзін  анықтап  алу  үшін 

қойылған  сұрақты  білдіреді.  Анықтаушы  сұрақ  алдыңғы  репликаның  лексикасын  қайталап  құрылады.  Бұл  сипаты 

жағынан якут тіліндегі қайталаушы сұраққа сай келеді.  

Көріп отырғанымыздай,  түркі тілдерінде, атап айтқанда, қазақ, татар, башқұрт тілдері  синтаксисінде сұраулы 

сөйлемдердің жасалу жолы бірдей, олар сұраулық шылаулар, сұрау есімдіктері, сұрау интонациясы арқылы жасалады. 

Мағыналық түрге бөлуінде барлық тілдерде де ашық және риторикалық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер бірдей 

анықталса,  олардың  іштей  таратылып  жіктелуі,  мағыналық  топтарға  жіктеу  ұстанымдары  сай  түсе  бермейді.  Оларды 

атасақ:  

1) сұраудың логика-грамматикалық мазмұнын басшылыққа алып жіктеу;  

2) сұраудың берілу амал-тәсілдерін басшылыққа алып жіктеу;  

3) сұраулы сөйлемнің семантикасы мен интонациясын басшылыққа алып топтастыру.