Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы



Pdf көрінісі
бет112/287
Дата07.01.2022
өлшемі1,76 Mb.
#20525
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   287
Байланысты:
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826

а-ә, е, э). Ал қазіргі фонологиядағы а-е(ә), о-ө, ұ-ү, ы-і жұптары
жуан-жіңішке   оппозициясын   құрайды.   Сонда   бірыңғай
жіңішке,   қысаң,   еріндікке   (ө-ү)   бір   графема,   жуан   еріндік,
қысаңға   (о-у)  бір  графема   берілген  жүйеде   немесе   керісінше
мына   жүйеде   –   жуан-жіңішке   езулік,   ашық   (а-ә,  е,  э)   және
жуан-жіңішке езулік қысаң (ы-і) – ауытқу бар.
Проф. А.Аманжолов дауыстылар жүйесінің сақтала берме-гені
жергілікті фонетиканы білдіре ме, әлде емле тұрақсыздығын бере
ме   деп,  дl/il,   jati//jiti  параллельдерін   көрсеткен.   Сонда,   біздің
ойымызша, ы-и (і) сына дауыстысының ашық езуліктен (а-ә, е, э)
толық   ажырай   қоймағанын,  кейде   онымен   жұп   құрайтынын
көреміз.   Оған   қазіргі   түркі   тілдері   тұрғысынан   алсақ,   түбірдегі
жуан, жіңішке, ашық езулікке қосымша жалғағанда қысаң езулік-
тер сәйкесетіні дәлел. М.Томанов ұйғыр тіліндегі ә дыбысы бар
154
155


сөзге   аффикс   жалғанғанда  ә-е,   көпбуынды   сөздердің   соңғы
буы-нында  и-ге   айналатынын  (бәл-белким,  кәлимиң),  е
дауыстысы   көне   түркілік  а  дауыстысының   көрінісі   екенін,  а
фонемасы ә, е, и-ға сәйкескенін айтады.
Енді көне түркі жазуындағы еріндік графемалардың (о-у, ө-
ү) таңбалануын және ерін үндестігінің берілуі туралы.
Ескерткіштерде < 
o
y
 > гиперфонемасы бір таңбамен, < 
Y
o
 > бір
таңбамен   бірелген.   Еріндік   дауыстылардың   графемасы   жуан-
жіңішкелікпен айрылған. Сонда өд (уақыт), үч (үш), күн сөздерін
[ү], [ө] дыбысы арқылы да оқуға болады. Зерттеулерде бұл гра-
фема қандай белгіге  сүйеніп  <ө>  не  <ү>  болып  оқылатыны  ай-
тылмайды.   Дегенмен,   мынадай   ерекшелікті   байқауға   болады.
Ескерткіштерде  ө-ү,  о-у  графемасы  <о>,   <ө>  фонемасының   ор-
нына жұмсалған да сөз басында және І буында ғана жазылған, ал
<у>, <ү> фонемаларын бергенде сөздің барлық позициясын-
да   кездескен.   Мысалы,  чөлг  (шөлдік,  күнтүз  (күндіз),  ілгерү
(ілгерү), йағру.
Сонда І буындағы  <ө>, <о>  фонемаларының кейінгі буын-ды
еріндікке   айналдыра   алмауының,   ал  <ү>,   <ұ>  фонемалары-нан
кейінгі буында да <ү>, <ұ> сәйкесетінін қалай түсіндіруге болады?
Жалпы, зерттеушілердің барлығы жазбаларда тіл үндестігі жаппай
сақталатынын,   тіпті   жуан   езулік   пен   жуан   еріндік   қатар   келе
беретінін (алтун, азуқы), ал ерін үндестігінің ауытқуы көп екенін
мақұлдайды  (көңүл-көңл,  отұз-отз  т.б.).  Еріндік  күші де  қазіргі
еріндік фонемаларының сапасына тең. Мысалы, Ғ.Айдаров көне
түркі жазуында  <о>  кейінгі буын-да  <а> <у>-ға сәйкессе,  <ө> –


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   287




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет