Б. А. Джаамбаева Философия Оқулық

 I Бӛлім  
Философия: пәні, қызметі және алуандығы 
 
1.1. Философияның туындауы және пәндік, ӛзіндік анықтамасы 
 
Философия  б.д.д.  VII-V  ғасырда  Үнді,  Қытай,  Грецияда  қоғам  дамып, 
ой  еңбегі  мен  дене  еңбегінің  бӛлінуі  басталған  шақта  пайда  болған.  Осы 
кезеңнен  рулық  тайпалардан  құл  иеленушілікке  ӛту  аяқталады,  ерте  таптық 
қоғам  құрылады,  ал  жеке  ӛмірде  мифтен  логосқа  ӛту  кезеңі  басталды.  Осы 
уақытта  білімнің  жаңа  түрі  –  философиялық  ойлауда  қоғамдық  қатынастар 
ӛзгеріп,  жүйелеу  мен  жалпылауға  деген,  рационалды  түсінікке  және 
философиялық ойлау жайлы жаңа білімге талап пайда болады.  
Бұған  дейін  дүниетанымдық  мәселелер  мифология,  дін  ауқымында 
кӛтеріліп, ӛз шешімдерін тапқан болатын. Философияның пайда болғанынан 
бастап  дүние  туралы  жалпы  және  жүйелі  пікір  қалыптасты.  Бұл  философия 
адамның  рационалды  ойлау  қабілетіне  жүгінді.  Ақыл  ойлаудың  жоғары 
деңгейі сияқты есептеліп, шындыққа ұмтылыс басталды  
 «Философия»  деген  түсінік  «даналыққа  деген  сүйіспеншілік»  (гректің 
«филео»  –  сүйемін  және  «софия»  –  даналық),  яғни  даналықты  сүю  деп 
аударылады.  Ежелгі  Грецияда  бұл  термин  антикалық  математик  және 
философ Пифагорға (б.д.д. 580-500 жж.) байланысты туындаған, «философ» 
деп ол  жоғары  даналыққа  және дұрыс ӛмір  салтына ұмтылғандарды  атаған. 
Ол  философтар  тек  «даналықты  сүюшілер»,  сондай-ақ  шындықты 
иеленушілер емес, «даналықты сүюшілер» деп атап кетті. Шынайы білім тек 
«Құдайға»  ғана  тән  деп,  шынымен  сӛзбен  айтылатын  ақылды  да  сол. 
Адамдардың барлығы даналықты жақсы кӛре алады және оған ұмтыла алса 
да, оны толығымен иегере алмайды.  
 Даналыққа  деген  сүйіспеншілік  болмыс  туралы,  табиғат  туралы  және 
адамның мәні, оның тағайындалуы, саналы қоғамдық құрылым туралы ойды 
тудырды.  Философия  адамның  жоғары  ойлау  мақсатының  оның  адами 
құндылықтарымен бірігуіне ықпал жасады.  
Философия  тарихында  бұл  термин  үш  мағынада  қолданылды, 
«кӛнеантикалық», «дәстүрлік» және «қазіргі». 
Бұл  түсінік  жайлы  алғашқы  түсіндіру  философиялық  емес 
дүниетанымнан  –  мифология,  Құдайға  сену,  яғни  ғылыми  білімнің 
жиынтықтарының 
тарихи 
бӛлімдерімен 
байланысты. 
Антикалық 
философияда  «философия»  деген  түсінік  бүкіл  діннен  тыс  білімді,  яғни 
ғылыми  білімді,  сондай-ақ  ӛнер  мен  этиканы  білдірді.  Мұндай 
философиялық  түсінікті  Аристотельде  кездестіреміз,  ол  теориялық 
философия  (ой  ӛрісінен  шығады),  практикалық  (адамның  ӛмірдегі  жүріс-
тұрысы) және кӛркемӛнерлік (шығармашылықты зерттейді) философия.  
Философияның  «кӛнеантикалық»  түсінігі  қазіргіден  анағұрлым 
ерекшеленеді. Жалпы философия ғылыми біліммен сәйкестенді. Оны «білім 
бастамасы»  немесе  «ғылым  басы»  деуге  болады.  «Ғылымның  бастамасын» 

осы  уақытқа  дейінгі  барлық  ғылымның  басталуы  деуге  болады.  Нақтысын 
айтар болсақ, «ғылым бастамасынан» әр ғылым ӛз бастауын алады.  
Осы кезең философиясы танымның барлық жиынтығын – практикалық 
және  теориялық  түрлері  мен  формаларын  кӛрсете  бастады.  Ол  стихиялық 
материализм  мен  диалектика  деңгейінде  табиғи  құбылыстарды  түсіндірді. 
Гераклит  әлем  бірлігін  оның  алғашқы  негізінен  бастады,  параметрі  –  от,  ал 
оның  дамуын  қарама-қарсылардың  арасындағы  тартыс  деп  түсінді.  Ол 
қарама-қарсылықты  (ұрыс)  барлық  қозғалыстың  кӛзі  деп  түсіндірді. 
Гегельдің  пікірінше,  Гераклит  философиясының  анағұрлым  құндылығы, 
абсолюттің  негізі  қарама-қайшылықтың  бірлігі  дейді.  Бірақ,  бұл 
философиялық  негіздер  «білім  бастамасында»  жетілді.  Басқаша  айтқанда, 
философия  антикалық  формада  ӛзінің  философиялық  пәндік  алғашқы 
қадамын жасайды. 
Екінші  мәні,  философия  түсінігі  тарихи  жалпы  «теориялық»  және 
жекелеген «эмпирикалық» білімде сол ғылымның ӛз саласымен байланысты. 
Теориялық  жаратылыстанудың  пайда  болуы  «философиялық»  ойлау 
кезеңінен  ӛтті.  Философия  туралы  түсінік,  жалпылық  туралы  білім 
(теориялық)  екендігі  тіпті  Аристотельде  де  кездеседі.  Ол  болмыс  жайлы 
жалпы білім «философияның» ішінде, яғни «алғашқы философияда» кӛрінуге 
тиіс,  деп  есептеген.  Оның  артынан  іле  пайда  болған  «метафизика» 
(«физикадан  кейінгі»)  философияның  синонимі,  яғни  алғашқы  бастау 
туралы, жалпылық туралы ғылым болды.  
Аристотель  «философия»  деген  түсінікті  екі  мағынада:  «білім 
бастамасы» ол мифологияға қарсы, «жалпы», «жеке» философиядан шектеулі 
түсіндірілді.  
Біздің  заманымызда  «метафизика»  термині  үш  мағынаны  білдіреді: 
онтология, философия және қарама-қарсы диалектикада жалпы әдіс түрінде. 
Біріншіден,  «білім  бастамасынан»  бӛлек,  ӛз  алдына  философия  ғылым 
ретінде  және  жеке  ғылымдардан  бӛлек,  екінші  жағынан  шамамен  ХIХ 
ғасырдың  ортасында  пайда  болды.  Философияның  тарихи  үшінші  түсінігі 
оның  жеке  ғылымдардан  түпкілікті  ажыратылуы.  Жалпы  туралы  білім 
ретінде философияның пәнін түсіну біздің заманымызға дейін жеткен. Бірақ, 
бастапқыдай, қазірде де «жалпылау» деген түсінік философиялық жүйелерде 
әр  түрлі.  Ӛзінің  қалыптасуы  барысында  (танымдағы  жалпы  шынайы  және 
жалпы,  логикадағы  кӛрінісі)  және  дәстүрлі  даму  барысында  философия 
түсінігі  аристотельдік  түсінікке,  яғни  оның  мағынасына  жақындау.  Егер 
философияның  тарихи  екі  түсінігін  алар  болсақ,  «білім  бастамасы»  мен 
«метафизиканы»,  онда  қазіргі  ӛмірге  «білім  бастамасына»қарағанда 
«метафизика» (алғашқы философия) жақындау.  
 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: