Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

емес,  Маркске дешнп букш дуниежузМк парасат элемшде 
тендеа жок, биж болып табылады.
Данышпан  сыншы,  данкгы  философ  Виссарион  Гри­
горьевич Белинский (1811-1848) самодержавиелгк-крепост- 
никтж правоньщ катал айыптаушысы, езигген шаруалардыц 
мун-муддес1 мен ой-арманыныц жалынды жаршысы болды. 
Оныц  “Эдеби  арманнан”  басталып,  “Александр  Пушкин 
шыгармаларына” дешн ерлеп келетш, одан саф таза саяси 
есиеп “Гогольге хаткд” шалкып шыгатын барлык “кимыл- 
козгалыс  устшдеп эстетикасыныц”  еткен гасырдагы  орыс 
эдебиетшщ тарихынан алатын орны орасан зор.  Идеология- 
лык  карсыластары  оны  “аланда  орын  болмагандыктан 
журналда бутк шыгарьш журген эдебиет сойкдны” (Вязем­
ский) десе, бул “кдйсар Виссарионныц” курескерлж кейпш 
танытса керек.  Орыстьщ эдеби-керкем сыны мен эдебиет­
тану гылымында бупн 6ip дэу1р  болып кдлган бага жетпес 
бай  эстетикалык  9pi  философиялык  туындыларында 
Белинский сез  енершщ шыншылдык,  халыкзъщ кдсиетш, 
когамдык-езгертушипк манызын ту ran кетерда;  “гасырдьщ 
улы максаттарына”  кызмет етуш,  адамды кулдык бугаудан 
босатар,  курес  пен  бостандыхкд  шакырар  Kyuiperri  куш 
болуын талап erri. 9p6ip жаца шыгарманы “орыс eMipi ушш 
кджет  мэшне  кдрай  багалады.  Бул идея оныц букш  эдеби 
кызметшдеп пафос болатын. Белинскийдщ езше тэн гажа- 
йып кугшнщ сыры да сол пафоста жатыр” (Чернышевский).
Ленин Белинскийдщ тек эдеби-эстетикалык кдна емес, 
тарихи мэш зор саяси-элеуметпк кубылыс санатындагы кеп 
кырлы,  сан  сырлы тамаша творчествосын,  ecipece  ездерш 
Коршаган дуниеш халык муддесше сай езгертудщ револю- 
циялык теориясын 1здеген ерен ецбегш ете жогары багалап, 
оны Герцен мен Чернышевскийге коса Ресей социал-демок- 
ратиясыныц басы деп атады. Данышпан сыншыньщ элемге 
э й г т   “Гогольге хатын” куш бугшге дешн мэнш жоймаган 
аса  кунды  кдзына  деп  кдрап,  демократиялык баспасездщ 
сол кезде басуга руксат етшмеген шыгармаларыныц шпндеп 
ец тацдаулыларьшыц 6ipi ретшде таныды.
“Диалектикалык материализмге эбден таяу келш, тарихи 
материализмнщ алдына жеткенде токхаган” (Ленин) майтал- 
ман философ-материалист, жалынд ььпублицист Александр 
Иванович Герценнщ (1812-1870) эстетикасындага ец езекп 
нэрсе де, Белинский секида, суреткер атаулыны ез дэутршщ 
YHi,  ез  заманьшдагы  озат  идеялардыц  жаршысы  болуга 
шакыруы.  Ол ушш,  Герценнщ  ойынша,  суреткер  63i eMip 
cypin отырган мезгщдщ муц-шерше, кекейкесп мэселеле-
67

рше терец  бойлап,  жанымен теб1рене,  толгана 6uiyi шарт. 
Шын  мэшндеп  керкем  шыгарма,  Герценнщ;  пшршше, 
килы-килы  халык тагдырынан  гана  тумак,  ал  “акын  мен 
суреткер ездершщ шын мэншдеп керкем шыгармаларында 
эркдшан халыкхык, болып кдлмак,”  (“©ткендер мен ойлар”). 
Бул ретге Герценнщ “ Россияда революциялык идеялардьщ 
дамуы туралы” деген ютабында улы талант тек езшщ улттык 
топырагында гана туатъшьш айта келш, “жан туктрше дешн 
тап-таза агылшын Байрон мен жан туктрше дешн туп-тугел 
орыс Пушкинге” эркдйсысыньщ келешекке кезкдрасы тур­
гысынан творчестволык мшездеме 6epyi — оныц терец жене 
би тр эстетик екешне куэ.
Кемецгер  жазушы-философ,  галым-сыншы  Николай 
Гаврилович  Чернышевский  (1828-1889)  еткен  гасырдыц 
екшнп  жартысындагы  орыс  революционер-демократ- 
тарьшыц  кесем1 болды.  Ол эдебиет пен енердщ когамдык 
кызмей  туралы  Белинский пшрлерш одан  epi ерютетш, 
езшщ  тамаша эстетикалык шмш усынды.  Чернышевский 
жауынгер  материалистпс  философияныц  программалык 
докуменп ретшде танылган “Онердщ болмыскд эстетикалык 
кдрым-кдтысы”  атты  тамаша  диссертациялык  ецбегшде 
керкем  эдебиеттщ ем1рдеп  орнын,  максаты мен  мшдетш 
белплеп бердо. Оньщ поаршше, суреткер емхрдщ тек кунгей 
бетш,  жаксыльпс,  жагын  гана  суреттеп  тынбауы  керек. 
0М1рдщ Q3i кдндай жан-жакты болса, енер де сондай жан- 
жакты болуга тшс.  Онер  адамга керек  нэрселерд1,  адамды 
кызьщтырар  кубылыстарды  толык,  кдмтуга  жэне  дурыс 
керсетуге  мщдегп.  Шындыкды  адамдарга  гылым  к&ндай 
дэрежеде тусшдарш танытса, енер де солай eryi керек. Онер 
“ем1рдщ окулыгы” болуы шарт. Ол ушш, Чернышевскийше, 
ем1рдеп кез келген усак-туйекп жшке пзе бермей, жинакгау 
тэсип крлданылуга тшс.  Бул  арада сыншыныц тип туралы 
угымы жатыр.
Адам ем1рд1 танып-бшумен тынбайды, оны ез муддесше 
сай  езгертк!с1  келедь  Демек,  суреткер  ез  творчествосы 
аркылы адамныц осы максатына атсалысуы керек; ол уипн 
ез шыгармасында “суреттелш отырган eMip кубылыстарына 
уим шыгаруы кджет” .  Бул арада “ Pycbri балтага шакырган” 
улы  курескердщ  енерге  отты  езек  болуга  тшс  азаматтык, 
пафос туралы угымы жатыр.
Чернышевский эстетикасы бойынша, жазушыныц кер- 
кемдж эдкй — реализм. Ал eMipfli шыншыддыкцен суреттеу
—  сулулыкка барар  жол.  Бул арада сыншыныц  элеуметтгк 
идеал туралы угымы жатыр.
68

Чернышевскийдщ эстетикалык, принциптер1  мунымен 
бггпейдь  Баскдсын  айтпаганда,  оньщ  эдемипкке  берген 
аныктамасыныц eai — Гегельдщ идеализмш тецкерш Tycip- 
ген терец материалисттк туешж:  “эдемМк — адам, адамдага 
эдемиик  —  OMip;  адамньщ  бакыты,  адам  ем1ршщ ракдты 
не болса”, соныц 6epi — адам ушш эдеш. Демек, эдемшкп 
кектен емес, жерден 1здеу керек.
Карл  Маркс  Чернышевскшад  (“ Капиталдьщ”  екйош 
басылымындагы  соцгы  сезде)  орыстыц улы  окымысгысы, 
озат  ойшылы  ретшде  бшк  багалаган  болса,  “ Владимир 
Ильич Чернышевскийдей енпамда де сугап кврмеген шыгар” 
(Крупская).
Дана сыншы  Николай Александрович Добролюбовтыц 
(1836-1861)  эстетикалык, ецбектершде жел1 тартып жаткдн 
езекп мэселе —  эдебиет пен енердщ халык,тыгы.  “Эдебиет
—  когамныц  козгаушы кунп”  болуга тшс  екенш дэлелдей 
келш,  Добролюбов  эдебиет  халык,тык,  болу  улан  эдеби 
туындыларда  “жергишеп табигат сулулыгын суреттей бигу, 
халыктан  есиген  улагатты  сездерд1  утымды  колдана  бшу, 
салт-сана,  эдет-гурып  тагы  баскд  сол  сеюлдшерд1  дурыс 
тану” аз екенш, акын шын мэншде халык акыны болу ушш 
“халык  рухына  беленуге,  халыкден  6ipre  eMip  суруге, 
халыкден 6ipre адымдап, 6ipre тыныстауга тшс” екенш езше 
тэн бшк талгаммен, терец толгаммен тусодцрдь
Маркске дешнп эдебиеттану гылымын иггершетуде аса 
талантты сыншы Дмитрий Иванович Писаревтщ (1840-1868) 
аткдрган  рел1  де,  кейб1р  адасу-ауыткуларына  кдрамастан, 
айта кдлгандай.  Сыншыныц эдеби-эстетикалык ецбектер1, 
эрине, когамдык-саяси жэне философиялык кезкарастары- 
мен тыгыз  байланысты.  Ол  “XIX гасырдыц схоластикасы” 
деп аталатын алгашкы ipi ецбегшщ езщде Чернышевскийдщ 
саяси кезкдрасын жакгап, самаркду социалистер  мен кер- 
тартпаларга карсы курескен едь Осында кершген отты, асау 
да албырт айтыс кумарлызгы Писаревтщ кыекд емАршщ ен 
бойында узшместен 
Kerri. 
“Реалистерде” эдебиеттеп шын- 
шылдьщ  туралы  ппарлерш  жуйелеген  Писарев  “ Генрих 
Гейнеде” керкем шыгарманы эстетикалыкталдаудыц улпеш 
керсегг! Эдеби-керкем сында когамдык Мацызы зор мэселе- 
лерд
1
 гана кетерш,  дэлелс1з, дерекс1з сейлемейтш эдш 9pi 
адал  сыншы аса шебер публицист,  мыкты стилист болган.
Откен  гасырдагы  орыс  эстетикасын  сез  еткенде  манд 
жасайтьш гажайып эдеби шыгармалары буюл адам баласы- 
ньщ  керкемдгк  дамуында  айрыкша  адым  боп  кдлган  улы 
жазушы Лев  Николаевич  Толстойдыц (1828-1910)  енер
69

туралы ой-пшрлерше сокдай ету мумкш емес. Лев Толстой
—  XIX  гасырдыц  екшпи  жартысы  мен  XX  гасырдыц  бас 
кезшдеп  дуние  жузшде  тендес
1
  жок, данышпан  суреткер, 
кемецгер  философ,  озат  ойшыл,  элеуметтж  эдшдж  пен 
акдасат жолындагы алып куреске барлык, гумьфын сарп еткен 
когам  кайраткер1;  демек,  ол  енер  атаулыныц  да  аскдн 
биймпазы  жэне  теоретип  ед1.  Улы  жазушы  езш щ  
кдйталанбас  керкем  шыгармаларын жаза тура  сол керкем 
творчествоныц  тарихы  мен  теориясына  терец  бойлап, 
енердщ не  екенш,  оныц когамдык кызметш, тарихи орны 
мен релш, езше тэн ерекшелйстерш, табигаты мен турлерш 
толгана ойлап, тэптшггеп тусйдарумен болды.
внер  туындыларыныц  ец  непзп  кдсиетгн  Толстой  да, 
езше дешнп орыс эстетиктер1 тэр1зд1, оныц халыкхыгында 
деп бщд

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: