Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| 3. Емле (орфография) саласында. Қиссалар «түркіше»
емле тәртібін мейлінше сақтап жазуға тырысқан: сөз басында ж дыбысы келетін орындарда көбіне-көп й таңбасы жазылған: («йардам бергіл біздерге йалғуз Алла»; «йаман йолға салдырма көңүлімні» – «Салсал»), с ~ ш, ш ~ ч, п ~ м алмасулары жиі ұшырасады: тышқары (тысқары), қаршылық қыл (қарсылық қыл), асман көк (аспан көк), үчүн (үшін), чақлы (шақты) т.б. 243 Ең үлкен орфограммалық ерекшелік сөздерге қосымшалар жалғанғанда қазақ тіліне тән үндестік заңдарын сақтамауда көзге түседі (бізлер, білгенімні, йолны, тынмай, келіпді). Бірақ бұл көрсетілген орфографиялық белгілер жүйелі түрде қатаң сақталмаған. Шағатайша жазылған варианттар- мен қатар қазақша параллельдер де едәуір, яғни қиссалардың қазақтарға арналып жазылуы, олардың біразының автор- ларының қазақтар болуы мәтінді ара-тұра еріксіз-ерікті түрде қазақшалатып отырған. Біздіңше, локальды («қазақи») немесе ескі қазақ жазба әдеби тілінің өзіне хас белгілерінің бірін де осы тұстан іздеуге болады. Міне, бұлар XIX ғасырдағы қиссаларының (яғни жанр ретінде нағыз қисса деп табылатындарының) «кітаби тілдік» («шағатайлық, түркілік») басты-басты белгілері – осындай. Бірақ бұл белгілерге қарап, «қазақ қиссалары таза шағатай тілінде жазылды» деген пікір айтуға мүлде болмайды. Бұлар қазақтың ескі жазба тілінің үлгісінде, яғни қазақ тілінде жа- зылды, оның стильдік-тілдік ерекшеліктері бар бір жан- рын құраған көркем әдебиет болды. Қиссалардың лексика- сы негізінен қазақ тілінікі, тұтас алғандағы грамматикалық жүйесі де қазақ тіліндік, тіпті өлең құрау техникасы да қазақ поэзиясынікі: қиссалар 7-8 буынды жыр ағымымен және 11 бу- ынды қара өлең өлшемімен берілген. Көркемдік сипаты жағынан қиссалар қазақтың байырғы төл поэзиясымен де, Дулат, Абайлар бастаған жазба поэзи- ясымен де теңесе алмады, бірақ оның образдары мен кейбір көркемдеуіш тәсілдерін пайдалануға тырысты, бұл әсіресе XX ғасырдың басында туған қиссаларда анығырақ байқалады. Мы- салы, бұрынғы қиссаларды қайта жырлаған немесе жаңадан қисса жазған Ақылбек Сабалұлы, Ақыт Үлімжіұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы, Мұқаметқали Өндірұлдары мейлінше көркем туынды беруге күш салған (Осы күнгі «Ғашықнаме» жинақтарындағы варианттарын қараңыз). Бұларда қазақ по- эзиясына тән көркем образдар, теңеулер, сөз орамдары аз кездеспейді, көп сәтте қазақтың халық поэзиясы тәсілдеріне жүгініп отырады. Мысалы, Сабалұлы вариантындағы (1911 жылғы) «Бозжігіт» қиссасында: 244 Досына жан жолдасы сөз салады, Жалғаннан өлмей-өтпей кім қалады? – деген жолдар үш шумақ бойы қайталап келеді. Сол сияқты мұндағы қыздардың жар-жары кәнігі «Жар-жар» моделін толық сақтайды. Малы жоқтың жаны жоқ, Төсегі жоқ, жар-жар! Жары жоқтың жаны жоқ, Меселі жоқ, жар-жар! Тақырыбы мен сюжеті шығыс әдебиетіндік болғанмен, қиссаларда осы әдебиетке тән образдар аса көп кездеспейді, дегенмен мүлде жоқ та емес. Мысалы: Бұлбұл құс тас қапастан сайрайды енді; жаралған саф алтыннан сүйектері; жүрекке ғашық оты тиді; шекердей шырындығы; қолыма хат жазарға алдым қалам сияқты образдар – әрине, қазақтық емес. Абайдың «Сөз айттым Әзірет Әлі, айдаһарсыз, Мұнда жоқ алтын иек сары ала қыз» дегені, бір жағынан, ақын мен ақындыққа, көркемсөзге келгендегі өз талғамын көрсетіп, Көкбай, Әріп сияқты қисса жазған ақындарды сынаса 174 , екінші жағынан, қиссашылардың осыңдай «алтын иек сары ала қыз», «саф алтын сүйек», «лебі лағыл» тәрізді шығыс поэзиясынан алынған образдарға иек арту бағытына сын көзімен қараған деп ойлаймыз. Дегенмен XIX ғасырдағы, әсіресе XX ғасырдың бас кезіндегі нағыз қиссалар қазақ әдеби тілінің дамуында белгілі рөл атқарды: «қоғамның мәдени-рухани өмірі мен діни ұғым- дарға қатысты толып жатқан сөздер әкелді», «сол замандағы сөйлеу тілін, оның ерекціеліктерін хатқа түсіріп, алуан түрлі сөздермен байытып отырды» (Ә.Құрышжанов) және қазақ тіліне көркем шығыс поэзиясының кейбір қонымды образда- рын қосты, сол образдар арқылы жеке сөздер мен түлғалар енгізді (бақта бұлбұл сайрау, қызыл гүл, дүлдүл, саф алтын, гауһар, маржандай тіс, інжу-маржан, ғибрат, ғанибет, ау- зынан дүр шашу, сахарадай кең, жер-жиһан, қаһарман т.т. сияқты). 174 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. - Алматы, 1959. 113-114-б. |